ECLI:NL:PHR:2025:1255

Conclusie

PROCUREUR-GENERAAL

BIJ DE

HOGE RAAD DER NEDERLANDEN

Nummer25/00980

Zitting14 november 2025

CONCLUSIE

L.M. Coenraad

In de zaak

[de man],

hierna: de man,

advocaat: mr. J.E. Strengholt-Geitenbeek,

tegen

[de vrouw],

hierna: de vrouw,

advocaten: mr. J.H.M. van Swaaij en mr. R.J. ter Rele.

1.Inleiding en samenvatting

1.1

In deze echtscheidingszaak gaat het in cassatie uitsluitend nog over de partneralimentatie. De rechtbank heeft in de echtscheidingsbeschikking bepaald dat de man als uitkering tot levensonderhoud aan de vrouw een bedrag van € 2.948,- bruto per maand dient te betalen met ingang van de dag van inschrijving van de echtscheidingsbeschikking in de registers van de burgerlijke stand. Het hof komt tot een lagere draagkracht van de man en stelt de door hem te betalen partneralimentatie met terugwerkende kracht vast op een bedrag van € 18,- bruto per maand. Het verzoek van de man tot terugbetaling van de door hem te veel betaalde partneralimentatie heeft het hof afgewezen. Het hof acht dat verzoek onvoldoende bepaald, omdat de man onvoldoende inzicht heeft gegeven in de bedragen die hij aan de vrouw ten behoeve van haar levensonderhoud heeft betaald.

1.2

Ingevolge vaste rechtspraak van de Hoge Raad moet de appelrechter in een geval als het onderhavige behoedzaam gebruik maken van zijn bevoegdheid met terugwerkende kracht een wijziging te brengen in de door de rechter in eerste aanleg vastgestelde onderhoudsbijdrage. Die behoedzaamheid brengt met zich, kort gezegd, dat de rechter moet beoordelen of, en in hoeverre, een uit zijn beslissing voortvloeiende terugbetalingsverplichting in redelijkheid kan worden aanvaard. Van die beoordeling moet de rechter zich rekenschap geven in zijn motivering.

1.3

Gelet op deze vaste rechtspraak zie ik aanleiding om eerst het middel in het incidentele beroep te bespreken. In het incidentele cassatieberoep klaagt de vrouw mijns inziens met succes dat het hof het toepasselijke beoordelingskader bij een beslissing tot verlaging van een onderhoudsbijdrage met ingang van een voor de uitspraak gelegen datum heeft miskend.

1.4

In het principale cassatieberoep komt de man op zijn beurt met succes op tegen de afwijzing van zijn verzoek tot terugbetaling. De beslissing op dit verzoek is mijns inziens gegeven met het antwoord op de uit vaste rechtspraak voortvloeiende vraag of, en in hoeverre een terugbetalingsverplichting van de vrouw in redelijkheid kan worden aanvaard, indien de alimentatie met terugwerkende kracht wordt verlaagd. Het hof heeft deze vraag wel onder ogen gezien, maar niet kenbaar beoordeeld. Het hof heeft het verzoek tot terugbetaling ten onrechte laten afstuiten op een gebrek aan inzicht in de bedragen die de man aan de vrouw ten behoeve van haar levensonderhoud heeft betaald.

2.
Feiten^[1]en procesverloop

2.1

Partijen [zijn] met elkaar gehuwd in de wettelijke algehele gemeenschap van goederen.

2.2

De man heeft bij de rechtbank Oost-Brabant, locatie ‘s-Hertogenbosch (hierna: de rechtbank) een verzoekschrift tot echtscheiding ingediend, bij de rechtbank ingekomen op 13 april 2021.

2.3

De vrouw heeft bij zelfstandig verzoek de rechtbank verzocht een door de man te betalen bijdrage in de kosten van haar levensonderhoud (partneralimentatie) vast te stellen van € 3.430,- bruto per maand.^[2]De man heeft gemotiveerd verweer gevoerd tegen dit zelfstandige verzoek.

2.4

De mondelinge behandeling in eerste aanleg heeft plaatsgevonden op 18 oktober 2022. Van de mondelinge behandeling is proces-verbaal opgemaakt.

2.5

Bij beschikking betreffende voorlopige voorzieningen van 15 december 2022 heeft de rechtbank een voorlopige voorziening vastgesteld die inhoudt dat de man met ingang van 1 november 2022 een bedrag moet betalen tot levensonderhoud van de vrouw van € 3.585,- per maand.^[3]

2.6

De rechtbank heeft bij beschikking van 14 maart 2023 de echtscheiding tussen partijen uitgesproken, en heeft, voor zover in cassatie van belang, bepaald dat de man € 2.948,- bruto per maand dient te betalen aan de vrouw als uitkering tot levensonderhoud, met ingang van de dag van inschrijving van de beschikking tot echtscheiding in de registers van de burgerlijke stand, telkens bij vooruitbetaling te voldoen.^[4]De rechtbank heeft haar beschikking niet uitvoerbaar bij voorraad verklaard.^[5]

2.7

Deze beschikking (hierna ook: de echtscheidingsbeschikking) is op 7 september 2023 ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand.

2.8

De man is op 12 juni 2023 bij het hof ’s-Hertogenbosch (hierna: het hof) in hoger beroep gekomen van de beschikking van de rechtbank van 14 maart 2023. Hij heeft het hof in het petitum verzocht die beschikking “deels te vernietigen en opnieuw rechtdoende te beslissen overeenkomstig voormelde grieven”. Een deel van de grieven van de man heeft betrekking op de partneralimentatie. De man heeft in zijn beroepschrift onder meer betoogd dat hij geen draagkracht heeft om enige bijdrage te voldoen (zie grief 3, in het bijzonder onder 16 van het beroepschrift). Ook heeft de man in zijn beroepschrift verzocht om terugbetaling door de vrouw van de te veel door hem betaalde partneralimentatie, als volgt (beroepschrift onder 17):

“
Terugbetaling

De man vordert terugbetaling van al hetgeen hij aan de vrouw heeft moeten voldoen krachtens de beschikking van de rechtbank van 14 maart 2023 vermeerderd met de wettelijke rente daarover tot de dag der algehele voldoening.”

2.9

De vrouw heeft op 20 juli 2023 een verweerschrift ingediend in hoger beroep.

2.1

Zowel het beroepschrift van de man als het verweerschrift in hoger beroep van de vrouw zijn dus ingediend vóórdat de echtscheidingsbeschikking is ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand.

2.11

De mondelinge behandeling in hoger beroep heeft plaatsgevonden op 4 september 2024. Partijen zijn aldaar in persoon verschenen, bijgestaan door hun advocaten. De advocaat van de vrouw heeft tijdens de mondelinge behandeling spreekaantekeningen overgelegd. Van de mondelinge behandeling is proces-verbaal opgemaakt.

2.12

Bij beschikking van 19 december 2024^[6](hierna: de bestreden beschikking) heeft het hof beslist. Het dictum luidt, voor zover in cassatie van belang, als volgt:

“Het hof:

vernietigt de beschikking van de rechtbank Oost-Brabant van 14 maart 2023, voor zover daarbij de partneralimentatie is bepaald op € 2.948,-- bruto per maand, en in zoverre opnieuw rechtdoende:

bepaalt dat de man aan de vrouw met ingang van 7 september 2023 als uitkering tot haar levensonderhoud € 18,-- per maand zal betalen, de toekomstige termijnen telkens bij vooruitbetaling te voldoen;

verklaart deze beschikking (tot zover) uitvoerbaar bij voorraad;

(…).”

2.13

Het hof heeft daartoe allereerst in r.o. 6.1. ten aanzien van de ingangsdatum overwogen:

“
Ingangsdatum

6.1.

De door de rechtbank vastgestelde ingangsdatum, te weten de dag dat de echtscheidingsbeschikking is ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand, is niet in geschil. Het hof zal daarom deze datum ook als ingangsdatum nemen. De echtscheidingsbeschikking is op 7 september 2023 ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand.”

2.14

Vervolgens heeft het hof in r.o. 6.2. en 6.3. de huwelijksgerelateerde behoefte respectievelijk de behoeftigheid van de vrouw vastgesteld, en in r.o. 6.4. tot en met 6.11. de draagkracht van de man beoordeeld en berekend. Naar het oordeel van het hof bedraagt die draagkracht € 18,- bruto per maand.

2.15

Met betrekking tot het verzoek van de man om terugbetaling heeft het hof het volgende overwogen:

“
Terugbetaling

6.14.

De
manheeft verzocht om terugbetaling door de vrouw van de te veel door hem betaalde partneralimentatie vanaf 7 september 2023. De
vrouwheeft hiertegen verweer gevoerd.

6.15.

Het
hofoverweegt als volgt.

Volgens vaste rechtspraak van de Hoge Raad (zie onder meer HR 25 april 2014, ECLI:NL:HR:2014:1001, NJ 2014/225, HR 6 februari 2015, ECLI:NL:HR:2015:232, NJ 2015/92 en HR 4 maart 2016, ECLI:NL:HR:2016:365) staat bij het met terugwerkende kracht verlagen van een onderhoudsbijdrage behoedzaamheid voorop, met name indien dit ingrijpende gevolgen kan hebben voor de onderhoudsgerechtigde in verband met een daardoor in het leven geroepen verplichting tot terugbetaling. Deze behoedzaamheid geldt ook voor de rechter in hoger beroep die met ingang van een vóór zijn uitspraak gelegen datum een zodanige wijziging brengt in de door de rechter in eerste aanleg vastgestelde of gewijzigde bijdrage dat zij kan leiden tot de hiervoor bedoelde ingrijpende gevolgen. Deze behoedzaamheid brengt mee dat de rechter naar aanleiding van hetgeen partijen hebben aangevoerd, zal moeten beoordelen of, en in hoeverre, in redelijkheid van de onderhoudsgerechtigde terugbetaling kan worden verlangd van hetgeen in overeenstemming met diens behoefte aan levensonderhoud reeds is uitgegeven, en dat de rechter, indien dit naar zijn oordeel het geval is, van zijn beoordeling rekenschap zal moeten geven in de motivering. In onderhavig geval heeft de man het hof onvoldoende inzicht gegeven in de bedragen die hij aan de vrouw ten behoeve van haar levensonderhoud heeft betaald. Het verzoek van de man tot terugbetaling van de door de man te veel betaalde partneralimentatie zal daarom als zijnde onvoldoende bepaald worden afgewezen.”

2.16

De man heeft tegen de beschikking van het hof beroep in cassatie ingesteld. De vrouw heeft incidenteel cassatieberoep ingesteld. Partijen hebben over en weer een verweerschrift tot verwerping ingediend.^[7]

3.Bespreking van de middelen in het principale en het incidentele beroep

Korte introductie van de cassatiemiddelen en volgorde van bespreking

3.1

Het
middel in het principale beroepbestaat uit drie onderdelen en verschillende subonderdelen. De eerste twee onderdelen richten zich tegen r.o. 6.15. van de bestreden beschikking, hiervoor onder 2.15 geciteerd. Het derde onderdeel bevat een voortbouwklacht.

3.2

Het
eerste onderdeelklaagt kort gezegd dat het hof, door na te laten zich een beeld te vormen van de terugbetalingsverplichting en te toetsen of die in redelijkheid kan worden aanvaard, de in de vaste rechtspraak van de Hoge Raad aanvaarde maatstaf inzake terugbetaling heeft miskend, alsmede dat het hof buiten het partijdebat is getreden en de artikelen 149 en 150 Rv heeft miskend met zijn oordeel dat de man het hof onvoldoende inzicht heeft gegeven in de bedragen die hij aan de vrouw ten behoeve van haar levensonderhoud heeft betaald.

3.3

Het
tweede onderdeelklaagt dat het hof met zijn voornoemde oordeel in r.o. 6.15. inzake het terugbetalingsverzoek (ook) heeft miskend dat het aan de hand van de beschikbare gegevens moet beoordelen of in dit geval terugbetaling van de vrouw kan worden verwacht.

3.4

Het
middel in het incidentele beroepkeert zich tegen de beslissing in het dictum dat de man aan de vrouw met ingang van 7 september 2023 als uitkering tot haar levensonderhoud € 18,- per maand moet betalen. Dit middel klaagt dat het hof het in r.o. 6.15. vooropgestelde kader voor de beoordeling van een verzoek tot verlaging van een onderhoudsbijdrage met terugwerkende kracht verkeerd en/of onbegrijpelijk heeft toegepast en de vereiste behoedzaamheid bij een beslissing tot verlaging met terugwerkende kracht van een onderhoudsbijdrage heeft miskend.

3.5

De middelen in het principale en het incidentele beroep stellen aldus de toepassing van dezelfde – door het hof in r.o. 6.15. weergegeven – vaste rechtspraak van de Hoge Raad aan de orde. De middelen hangen nauw met elkaar samen. Het principale beroep is het klaarblijkelijk te doen om de
afwijzing van het op terugbetaling gerichte verzoekvan de man, terwijl het incidentele beroep de zaak benadert over de band van de
ingangsdatumvan de door het hof op een lager bedrag vastgestelde partneralimentatie. Ik zie aanleiding om eerst het middel in het incidentele beroep te bespreken, omdat het bestaan van een eventuele terugbetalingsverplichting in de eerste plaats afhangt van de ingangsdatum van de door het hof op een lager bedrag vastgestelde onderhoudsbijdrage. Het hierna te schetsen juridisch kader is gemeenschappelijk en dient ter inleiding van de bespreking van de beide middelen.

3.6

Vooraf merk ik nog op dat in deze zaak een voorlopige voorziening ten aanzien van partneralimentatie is vastgesteld (zie hiervoor onder 2.5). In de bestreden beschikking is het bestaan van deze voorlopige voorziening niet onder ogen gezien, terwijl ook in de middelen deze geen rol van betekenis speelt. Bij de hierna volgende bespreking van de klachten betrek ik deze voorlopige voorziening dan ook niet.^[8]

Juridisch kader

3.7

De rechter die het bedrag van een uitkering tot levensonderhoud bepaalt, wijzigt of intrekt, stelt volgens artikel 1:402 lid 1 BW tevens de dag vast van welke dit bedrag verschuldigd is of ophoudt verschuldigd te zijn. Deze bepaling laat de rechter een grote mate van vrijheid bij het vaststellen van de ingangsdatum van een (gewijzigde) alimentatieverplichting.^[9]Dat kan ook een datum zijn die is gelegen voor de datum waarop de rechter beslist. In het geval van partneralimentatie kan de ingangsdatum evenwel gelet op artikel 1:81 BW niet zijn gelegen vóór de datum van inschrijving van de echtscheidingsbeschikking in de registers van de burgerlijke stand.^[10]

3.8

Alimentatie kan dus met terugwerkende kracht worden vastgesteld en gewijzigd. De rechter moet in het algemeen behoedzaam omgaan met zijn bevoegdheid een wijziging te laten ingaan op een voor zijn uitspraak gelegen datum. Volgens vaste rechtspraak van de Hoge Raad gelden met betrekking tot de door de rechter te bepalen ingangsdatum van een gewijzigde onderhoudsverplichting met terugwerkende kracht en een eventuele terugbetalingsverplichting de volgende regels:^[11]

“(i) De rechter die beslist op een verzoek tot wijziging van een eerder vastgestelde bijdrage in het levensonderhoud, zal in het algemeen behoedzaam gebruik moeten maken van zijn bevoegdheid de wijziging te laten ingaan op een vóór zijn uitspraak gelegen datum, met name indien dit ingrijpende gevolgen kan hebben voor de onderhoudsgerechtigde in verband met een daardoor in het leven geroepen verplichting tot terugbetaling van hetgeen in de daaraan voorafgaande periode in feite is betaald of verhaald.

(ii) Deze behoedzaamheid geldt ook voor de rechter in hoger beroep die met ingang van een vóór zijn uitspraak gelegen datum een zodanige wijziging brengt in de door de rechter in eerste aanleg vastgestelde of gewijzigde bijdrage dat zij kan leiden tot de hiervoor bedoelde ingrijpende gevolgen.

(iii) Deze behoedzaamheid brengt mee dat de rechter naar aanleiding van hetgeen partijen hebben aangevoerd, zal moeten beoordelen of, en in hoeverre, in redelijkheid van de onderhoudsgerechtigde terugbetaling kan worden verlangd van hetgeen in overeenstemming met diens behoefte aan levensonderhoud reeds is uitgegeven, en dat de rechter, indien dit naar zijn oordeel het geval is, van zijn beoordeling rekenschap zal moeten geven in de motivering.

In deze regels (i)-(iii) ligt besloten dat de rechter die een onderhoudsverplichting verlaagt met ingang van een vóór zijn uitspraak gelegen datum, steeds aan de hand van hetgeen ten processe is gebleken, zal moeten beoordelen in hoeverre een daaruit voortvloeiende terugbetalingsverplichting in redelijkheid kan worden aanvaard. Hij is derhalve bij die beoordeling niet afhankelijk van een door de onderhoudsgerechtigde gevoerd, op die terugbetaling betrekking hebbend verweer.”

3.9

De in deze rechtspraak bedoelde behoedzaamheid geldt dus niet alleen in geval van een wijziging of intrekking met terugwerkende kracht van een eerder vastgestelde onderhoudsbijdrage, maar ook als de appelrechter een lagere onderhoudsbijdrage vaststelt dan de eerste vaststelling door de rechter in eerste aanleg.^[12]In het navolgende concentreer ik me op die laatste situatie, omdat die zich in deze zaak voordoet.

3.1

Als de appelrechter een in eerste aanleg door de rechtbank vastgestelde onderhoudsbijdrage vernietigt en
verlaagtmet ingang van een voor zijn uitspraak gelegen datum, dan ontstaat voor de alimentatiegerechtigde – in beginsel – een terugbetalingsverplichting voor zover de bijdrage die de alimentatieplichtige in de voorafgaande periode feitelijk heeft betaald, dat (lagere) bedrag overstijgt. Grondslag voor die verplichting is onverschuldigde betaling (art. 6:203 BW).^[13]

3.11

De appelrechter die tot het oordeel komt dat de onderhoudsbijdrage overeenkomstig de wettelijke maatstaven op een lager bedrag uitkomt dan het bedrag dat de rechter in eerste aanleg had vastgesteld, zal op grond van de hiervoor genoemde vaste rechtspraak moeten stilstaan bij de mogelijke gevolgen voor de alimentatiegerechtigde als de onderhoudsbijdrage met terugwerkende kracht op dit lagere bedrag wordt vastgesteld en als gevolg daarvan een terugbetalingsverplichting ontstaat.

3.12

Als de rechter de onderhoudsverplichting met terugwerkende kracht verlaagt en dus een terugbetalingsverplichting ontstaat, zal de rechter aan de hand van de omstandigheden van het geval moeten beoordelen of en in hoeverre in redelijkheid van de onderhoudsgerechtigde terugbetaling kan worden verlangd (zie hiervoor onder 3.8, onder (iii)).

3.13

Bij deze beoordeling dient de rechter ook het belang van de onderhoudsplichtige om terug te krijgen hetgeen te veel is betaald, in aanmerking te nemen.^[14]Verder kunnen van belang zijn: de omvang van de terugbetalingsverplichting, de omvang van de inkomsten en de vermogenspositie van de alimentatiegerechtigde, de vraag of sprake was van een aanvankelijk te hoog vastgestelde behoefte van de alimentatiegerechtigde dan wel een aanvankelijk te hoog vastgestelde draagkracht van de alimentatieplichtige, de vraag in hoeverre voorzienbaar was en de alimentatiegerechtigde er rekening mee heeft kunnen houden dat de alimentatie zou worden verlaagd en de vraag of en in hoeverre de alimentatiegerechtigde de aan alimentatie ontvangen bedragen al heeft verbruikt (in overeenstemming met zijn/haar behoefte aan levensonderhoud).^[15]

Onzekerheid over feitelijke betalingen

3.14

Zoals hiervoor bleek, is de omvang van het eventueel terug te betalen bedrag ook een van de factoren die van belang is bij beantwoording van de vraag of en in hoeverre in redelijkheid van de alimentatiegerechtigde terugbetaling kan worden verlangd. Daarvoor is van belang te weten wat in de voorbije periode feitelijk door de alimentatieplichtige is betaald en/of bij deze is verhaald. Alleen voor zover dat bedrag het door de appelrechter vastgestelde bedrag overstijgt, ontstaat immers een terugbetalingsverplichting.^[16]

3.15

Het is echter niet vanzelfsprekend dat informatie over feitelijke betalingen beschikbaar is in de procedure. Die gegevens behoren ook niet tot de financiële informatie die partijen volgens het procesreglement moeten overleggen.^[17]Als partijen geen informatie hebben verstrekt over gedane feitelijke betalingen in de verstreken periode, ligt het mijns inziens voor de hand dat de rechter partijen daarnaar vraagt bij de mondelinge behandeling.^[18]

3.16

In de praktijk komt het ook voor dat de rechter, bij gebrek aan gegevens over feitelijke betalingen in de verstreken periode, in het kader van de beoordeling van de redelijkheid van een terugbetalingsverplichting uitgaat van het verschil tussen de eerder vastgestelde onderhoudsbijdrage en het lagere bedrag dat de rechter vaststelt. Dan laat de rechter bij zijn beoordeling dus in het midden of en in hoeverre feitelijk is voldaan aan de eerder vastgestelde onderhoudsverplichting.^[19]Beoordeeld wordt dan of en in hoeverre in redelijkheid terugbetaling van de alimentatiegerechtigde kan worden verlangd, veronderstellenderwijs uitgaand van volledige nakoming door de alimentatieplichtige in de verstreken periode en met toepassing van de hiervoor onder 3.13 genoemde factoren. Ter illustratie verwijs ik naar de volgende overweging van hof Arnhem-Leeuwarden:^[20]

“5.15 Omdat het in hoger beroep vastgestelde bedrag aan partneralimentatie lager is dan het bedrag dat de rechtbank heeft opgelegd, moet het hof beoordelen of en in hoeverre van de vrouw in redelijkheid kan worden gevergd dat zij het eventueel te veel ontvangene aan de man terugbetaalt. Daarbij houdt het hof rekening met het volgende. Als de man volledig aan zijn betalingsverplichting heeft voldaan, dan heeft hij aan de vrouw een bedrag betaald van € 25.662,- (14 x € 1.833,- sinds 24 april 2023). In deze echtscheidingsprocedure wordt voor het eerst vastgesteld of en met welke bijdrage de man in het levensonderhoud van de vrouw moet voorzien, zodat de vrouw er rekening mee moest houden dat de uitkomst van dit hoger beroep van de man kon leiden tot een lagere bijdrage voor haar. De bijdrage die de man moest voldoen (€ 1.833,- per maand), blijkt nu hoger dan zijn draagkracht toeliet (€ 553,- per maand sinds 24 april 2023, in totaal € 7.742,-). Daarnaast weegt het hof mee dat de vrouw over vermogen beschikt omdat zij uit de verrekening van de partnerschapsvoorwaarden recht heeft op een bedrag (van € 123.500,-). Dit leidt ertoe dat van de vrouw gevergd kan worden dat zij terugbetaalt wat zij (eventueel) te veel heeft ontvangen.”

3.17

Mijns inziens is er ook niets op tegen om bij gebrek aan gegevens over feitelijke betalingen uit te gaan van het verschil tussen de door de rechtbank eerder vastgestelde hogere onderhoudsbijdrage en het door het hof bepaalde lagere bedrag. Dat verschil vormt immers de bovengrens: het bedrag dat de terugbetalingsverplichting
maximaalkan behelzen. Als de rechter terugbetaling van dit maximumbedrag in redelijkheid aanvaardbaar acht, dan geldt dat te meer als het terug te betalen bedrag in werkelijkheid lager is doordat de alimentatieplichtige in de voorbije periode niet of niet volledig aan de eerder vastgestelde onderhoudsverplichting heeft voldaan.

3.18

Als de rechter volledige terugbetaling van dit maximumbedrag niet in redelijkheid aanvaardbaar acht, maar terugbetaling van een deel daarvan wel, dan kan hij de mogelijke terugbetalingsverplichting tot een bepaald bedrag beperken.^[21]Deze redelijkheidsbeoordeling zal de rechter maken aan de hand van de hiervoor onder 3.13 genoemde factoren.

Waartoe leidt het oordeel dat terugbetaling in redelijkheid niet van de alimentatiegerechtigde kan worden verlangd?

3.19

De appelrechter die een lagere partneralimentatie vaststelt en van oordeel is dat terugbetaling in redelijkheid niet kan worden verlangd van de alimentatiegerechtigde, heeft – zo volgt mijns inziens ook uit de hiervoor aangehaalde vaste rechtspraak – twee knoppen waaraan hij kan draaien.

3.2

In de eerste plaats kan hij draaien aan de knop van de ingangsdatum: de rechter kan in dat geval de door hem vastgestelde lagere onderhoudsbijdrage laten ingaan op de datum van zijn uitspraak.^[22]Dit strookt met de behoedzaamheid die de Hoge Raad van de feitenrechter vergt bij het laten ingaan van een lagere alimentatie dan eerder vastgesteld op een datum die is gelegen voor de uitspraak van de rechter. Consequentie van deze optie is dat de alimentatiegerechtigde dan niet terug hoeft te betalen wat conform de vernietigde uitspraak is betaald tot de ingangsdatum van het nieuwe, lagere bedrag, te weten de datum van de uitspraak. Is in de voorgaande periode echter niet of niet volledig betaald conform de eerdere uitspraak van de rechtbank dan kan de alimentatieplichtige daarop alsnog aanspraak maken. Mocht de appelrechter dit evenmin redelijk vinden, kan hij voor de periode in het verleden het bedrag bepalen op hetgeen in feite is betaald of verhaald. Dat is mijns inziens dan toch een verkapte eerdere ingangsdatum voor een lager bedrag.

3.21

Zuiverder vind ik daarom de tweede knop waaraan de appelrechter kan draaien: bepalen dat van de alimentatiegerechtigde in redelijkheid geen of slechts gedeeltelijk terugbetaling kan worden verlangd. In dat geval stelt de rechter wel met terugwerkende kracht een lagere partneralimentatie vast: met ingang van een voor zijn uitspraak gelegen ingangsdatum, bijvoorbeeld de door de rechtbank bepaalde ingangsdatum. Vervolgens oordeelt de rechter dat in redelijkheid − aan de hand van de hiervoor onder 3.13 genoemde factoren − van de alimentatiegerechtigde geen of slechts beperkt terugbetaling kan worden verlangd.^[23]

Afzonderlijk verzoek tot terugbetaling

3.22

Indien een alimentatieplichtige een afzonderlijk verzoek tot terugbetaling doet van hetgeen hij te veel heeft betaald (onbepaald^[24]) in geval verlaging met terugwerkende kracht, zal de rechter ook daarop moeten beslissen. De beslissing van de appelrechter op een dergelijk afzonderlijk verzoek tot terugbetaling vloeit voort uit de beoordeling die de rechter ingevolge de hiervoor genoemde vaste rechtspraak al moet verrichten. De rechter die de door hem vastgestelde lagere alimentatie laat ingaan op een voor zijn uitspraak gelegen datum dient immers steeds te beoordelen of en in hoeverre terugbetaling in redelijkheid van de alimentatiegerechtigde kan worden verlangd.

3.23

Bij deze uit de vaste rechtspraak voortvloeiende beoordeling dient de rechter ook het belang van de alimentatieplichtige om terug te krijgen hetgeen te veel is betaald in aanmerking te nemen (zie hiervoor onder 3.13). Hoewel die vaste rechtspraak strekt ter bescherming van de
alimentatiegerechtigdein geval van verlaging van alimentatie met terugwerkende kracht, is in de daaruit, op een afzonderlijk verzoek van de
alimentatieplichtigevoortvloeiende beslissing dus ook rekening te houden met het belang van laatstgenoemde.

3.24

Voor die beoordeling op grond van de vaste rechtspraak is, zoals hiervoor is toegelicht, informatie over wat feitelijk is betaald weliswaar nuttig, maar niet strikt noodzakelijk.^[25]Indien de appelrechter van oordeel is dat terugbetaling van het maximaal terug te betalen bedrag (zie hiervoor onder 3.17) in redelijkheid kan worden verlangd, kan genoemd afzonderlijk verzoek tot terugbetaling mijns inziens dan ook zonder meer worden toegewezen. Partijen kunnen nadien aan de hand van de beschikking exact bepalen welk bedrag terug is te betalen. En als dat nul is omdat de alimentatieplichtige niet heeft betaald of niet meer heeft betaald dan wat volgens de beschikking van de appelrechter verschuldigd is, schaadt de toewijzing van dat verzoek tot terugbetaling ook niet.

3.25

Als de appelrechter oordeelt dat gehele terugbetaling niet, maar gedeeltelijke terugbetaling wel in redelijkheid wel kan worden verlangd, kan daar mijns inziens ook in worden voorzien. Zo kan de appelrechter dan bepalen dat moet worden terugbetaald, maar niet meer dan bedrag x per maand, of dat moet worden terugbetaald voor zover meer is betaald dan bedrag x.

3.26

Ik keer terug naar de bespreking van de middelen.

Incidenteel beroep

3.27

Zoals hiervoor onder 3.5 aangekondigd, bespreek ik eerst het middel in het
incidentele beroep, nu dit ziet op de
ingangsdatumvan het door het hof vastgestelde bedrag aan partneralimentatie.

3.28

Het middel is gericht tegen de beslissing in het dictum van de bestreden beschikking dat de man aan de vrouw met ingang van 7 september 2023 als uitkering tot haar levensonderhoud € 18,- per maand moet betalen. Het klaagt kort weergegeven dat het hof het in r.o. 6.15. vooropgestelde, op zichzelf juiste, beoordelingskader voor de beoordeling van een verzoek tot verlaging van een onderhoudsbijdrage met terugwerkende kracht verkeerd en/of onbegrijpelijk heeft toegepast, omdat het hof eraan heeft voorbijgezien dat behoedzaamheid niet alleen betracht moet worden bij een veroordeling tot terugbetaling van uitkeringen tot levensonderhoud, maar ook bij een beslissing tot verlaging met terugwerkende kracht van een uitkering tot levensonderhoud waarbij zo’n veroordeling niet wordt uitgesproken. Immers, de onderhoudsplichtige heeft met deze beslissing in de hand een vordering uit onverschuldigde betaling wat betreft de achteraf bezien te veel betaalde bedragen, aldus kort gezegd het middel. Als het hof het genoemde beoordelingskader niet heeft miskend, dan is zijn oordeel volgens het middel onbegrijpelijk in het licht van dit kader.

3.29

Het middel slaagt.

3.3

Het hof heeft in r.o. 6.1. overwogen, kort weergegeven, dat de door de rechtbank vastgestelde ingangsdatum voor partneralimentatie, te weten de dag dat de echtscheidingsbeschikking is ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand, niet in geschil is en dat het hof daarom deze datum, 7 september 2023, ook als ingangsdatum zal nemen (zie hiervoor onder 2.13).

3.31

De door de rechtbank bepaalde ingangsdatum heeft evenwel betrekking op de ingangsdatum van de onderhoudsverplichting zelf. Die datum dicteert niet zonder meer ook vanaf welke datum het door de appelrechter vastgestelde, lagere, bedrag is verschuldigd. Op laatstgenoemde ingangsdatum en de daaruit mogelijk voortvloeiende gevolgen ziet de hiervoor onder 3.8 aangehaalde vaste rechtspraak.

3.32

Het hof heeft in zijn overwegingen geen kenbare aandacht besteed aan de ingangsdatum van de door hem vastgestelde verlaging van de partneralimentatie tot € 18,- per maand. Pas uit het dictum kan worden afgeleid dat het hof dat lagere bedrag laat ingaan op 7 september 2023.

3.33

Het hof heeft aldus met ingang van een vóór zijn uitspraak gelegen datum de door de rechtbank vastgestelde onderhoudsbijdrage verlaagd. Ingevolge de hiervoor onder 3.8 aangehaalde vaste rechtspraak van de Hoge Raad is daarbij behoedzaamheid geboden. Die behoedzaamheid brengt mee, kort gezegd, dat de rechter in een dergelijk geval steeds aan de hand van hetgeen ten processe is gebleken moet beoordelen in hoeverre een uit zijn beslissing voortvloeiende terugbetalingsverplichting in redelijkheid kan worden aanvaard.
Het hof heeft in r.o. 6.15. naar die vaste rechtspraak verwezen en heeft deze dus onder ogen gezien, maar heeft er geen blijk van gegeven de daarin aan de rechter voorgeschreven behoedzaamheid aan te dag te hebben gelegd. Aldus heeft het hof het toepasselijke beoordelingskader miskend, dan wel is zijn beslissing onbegrijpelijk.

3.34

Klaarblijkelijk heeft het hof gemeend aan die uit vaste rechtspraak voortvloeiende beoordeling niet toe te (hoeven) komen, omdat het hof het verzoek van de man tot terugbetaling als onvoldoende bepaald heeft afgewezen. Daartoe heeft het hof overwogen dat de man het hof onvoldoende inzicht heeft gegeven in de bedragen die hij heeft betaald (r.o. 6.15.). Daarmee rijst de vraag welk belang de vrouw heeft bij het slagen van haar klachten in het incidentele beroep. Dat belang is mijns inziens evenwel gegeven, nu ook die afwijzing van het verzoek tot terugbetaling mijns inziens geen stand kan houden, zoals hierna zal blijken.

Principaal beroep

3.35

Dat brengt mij bij het middel in het
principale beroepvan de man. De onderdelen 1 en 2 van dat middel zijn gericht tegen de beslissing aan het slot van r.o. 6.15. dat de man het hof onvoldoende inzicht heeft gegeven in de bedragen die hij aan de vrouw ten behoeve van haar levensonderhoud heeft betaald en dat het verzoek van de man tot terugbetaling van de door de man te veel betaalde partneralimentatie daarom als onvoldoende bepaald zal worden afgewezen.

3.36

Subonderdeel 1-1 en onderdeel 2lenen zich voor een gezamenlijke bespreking. Beide onderdelen klagen in de kern dat het hof met zijn oordeel in r.o. 6.15. inzake het terugbetalingsverzoek van de man de in de (hiervoor onder 3.8 genoemde) vaste rechtspraak van de Hoge Raad ontwikkelde maatstaf ten onrechte niet heeft toegepast, dan wel dat het oordeel van het hof onbegrijpelijk dan wel niet toereikend gemotiveerd is. In de genoemde vaste rechtspraak ligt besloten dat de rechter die een onderhoudsverplichting verlaagt met ingang van een vóór zijn uitspraak gelegen datum, steeds aan de hand van hetgeen ten processe is gebleken, zal moeten beoordelen in hoeverre een daaruit voortvloeiende terugbetalingsverplichting in redelijkheid kan worden aanvaard en zal zich daarvan kenbaar rekenschap moeten geven. Het hof heeft dat niet gedaan, aldus de klachten.^[26]

3.37

De klachten van deze onderdelen slagen.

3.38

Vaststelling in appel met terugwerkende kracht van een lager bedrag aan partneralimentatie dan in eerste aanleg, leidt in beginsel tot een terugbetalingsverplichting op grond van artikel 6:203 BW (onverschuldigde betaling), voor zover de alimentatieplichtige in de voorafgaande periode achteraf bezien te veel heeft betaald (zie hiervoor onder 3.10). De appelrechter moet in verband hiermee ingevolge de hiervoor aangehaalde vaste rechtspraak beoordelen of, en in hoeverre, in redelijkheid van de onderhoudsgerechtigde terugbetaling kan worden verlangd. De rechter verricht die beoordeling aan de hand van hetgeen ten processe is gebleken en onafhankelijk van een op die terugbetaling betrekking hebbend verweer van de alimentatiegerechtigde.

3.39

In de bestreden rechtsoverweging heeft het hof de hiervoor onder 3.8 geciteerde vaste rechtspraak wel weergegeven, maar vervolgens niet toegepast. Het hof heeft immers niet kenbaar onderzocht of en in hoeverre van de vrouw in redelijkheid terugbetaling kan worden verlangd van hetgeen zij sinds de door het hof bepaalde ingangsdatum te veel zou hebben ontvangen. Bij zijn beoordeling had het hof de hiervoor onder 3.13 genoemde factoren moeten meewegen, waaronder het belang van de man om terug te krijgen hetgeen te veel is betaald. Ook het oordeel van het hof dat de draagkracht van de man fors lager is dan in eerste aanleg is bepaald en dat de aanvullende behoefte van de vrouw ook lager uitvalt dan in eerste aanleg, betreft factoren die het hof dan had moeten meewegen.

3.4

Die beoordeling of, en in hoeverre, in redelijkheid van de onderhoudsgerechtigde terugbetaling kan worden verlangd, wordt er niet door gehinderd dat de rechter geen informatie heeft over of, en in hoeverre, de alimentatieplichtige in de voorafgaande periode feitelijk aan zijn alimentatieverplichting heeft voldaan. Weliswaar ontbreekt dan het zicht op de daadwerkelijke omvang van het (mogelijk) terug te betalen bedrag, maar de rechter kan dan in zijn beoordeling rekening houden met het bedrag dat ten hoogste moet worden terugbetaald. Indien hij terugbetaling van dit geheel niet redelijk acht, maar van een gedeelte wel, dan kan hij een terugbetalingsverplichting beperken door te bepalen welk bedrag moet worden terugbetaald (zie hiervoor onder 3.18).

3.41

Met het voorgaande is mijns inziens niet verenigbaar dat een afzonderlijk verzoek van de alimentatieplichtige dat is gericht op terugbetaling door de alimentatiegerechtigde van wat − achteraf bezien, gezien de beschikking van de appelrechter − te veel is betaald, wordt afgewezen op de grond dat de alimentatieplichtige geen inzicht heeft gegeven in de bedragen die hij ten behoeve van het levensonderhoud aan de alimentatiegerechtigde heeft betaald. Met de uitkomst van de ingevolge vaste rechtspraak te verrichten beoordeling is de beslissing op dit afzonderlijke verzoek immers gegeven. De rechter die een terugbetalingsverplichting geheel of gedeeltelijk in redelijkheid aanvaardbaar acht, kan een tot terugbetaling strekkend verzoek dan ook (geheel of gedeeltelijk) toewijzen op de hiervoor onder 3.24 en 3.25 vermelde wijze. Als nadien blijkt dat de alimentatieplichtige al die tijd niet had voldaan aan zijn betalingsverplichting, of niet méér dan de bijdrage die hij volgens de beschikking van de appelrechter verschuldigd is, schaadt de toewijzing van het verzoek – dat ertoe strekt dat moet worden terugbetaald wat te veel werd betaald – de alimentatiegerechtigde niet.

3.42

De klachten van subonderdeel 1-1 en onderdeel 2 slagen dan ook.

3.43

Dan kom ik nu toe aan de bespreking van
subonderdeel 1-2. Hierin wordt geklaagd dat het oordeel aan het slot van r.o. 6.15. dat de man het hof onvoldoende inzicht heeft gegeven in de bedragen die hij aan de vrouw ten behoeve van haar levensonderhoud heeft betaald in strijd is met de artikelen 149 en 150 Rv en dat het hof daarmee buiten het partijdebat is getreden. Daartoe wordt kort gezegd betoogd dat in de hiervoor onder 2.8 geciteerde passage uit het beroepschrift van de man besloten ligt dat de man (stipt) aan zijn betalingsverplichting heeft voldaan en dat de vrouw niet heeft betwist dat zij de bedragen heeft ontvangen. Volgens het subonderdeel had het hof, nu de betaling door de man is komen vast te staan, het verzoek tot terugbetaling moeten toewijzen, althans aan voormelde maatstaf dienen te toetsen.

3.44

Ik stel vast dat het middel in dit subonderdeel (veronderstellenderwijs) meegaat in de kennelijke opvatting van het hof dat de man in het kader van zijn verzoek tot terugbetaling van de te veel door hem betaalde partneralimentatie moet stellen dat en wat hij feitelijk heeft betaald. Die opvatting is mijns inziens niet juist (zie hiervoor onder 3.22 e.v. en 3.41). Voor zover het subonderdeel in verband hiermee niet reeds afstuit op een gebrek aan belang, merk ik het volgende op.

3.45

Volgens het subonderdeel ligt in de stellingname van de man in het beroepschrift – inhoudende dat hij terugbetaling vordert van al hetgeen hij aan de vrouw heeft moeten voldoen krachtens de beschikking van 14 maart 2023 − besloten dat hij stipt aan zijn betalingsverplichtingen heeft voldaan. Echter, nu het beroepschrift dateert van vóór de datum van de inschrijving van de echtscheidingsbeschikking, was de in die beschikking vastgestelde alimentatieverplichting nog helemaal niet aangevangen op het moment van zijn stellingname in het beroepschrift. Reeds om die reden kan in het beroepschrift niet de stelling worden ingelezen dat de man (stipt) aan zijn betalingsverplichting uit de echtscheidingsbeschikking heeft voldaan.^[27]

3.46

Subonderdeel 1-2 faalt gelet op het voorgaande. Wel terecht is overigens de opmerking in het subonderdeel dat voor toewijzing van een verzoek dat strekt tot terugbetaling van wat uit hoofde van de uitspraak van het hof te veel is betaald, “niet exact hoeft vast te staan hoeveel er is betaald’ (zie de procesinleiding p. 4”, onderaan en p. 5, bovenaan). Dat sluit aan bij subonderdeel 1-1 en onderdeel 2, naar de bespreking waarvan ik verwijs.

3.47

Onderdeel 3bevat een voortbouwklacht, die in het verlengde van onderdelen 1 en 2 slaagt.

3.48

De
slotsomis dat de onderdelen 1-1, 2 en 3 van het middel in het principale cassatieberoep van de man doel treffen, evenals het middel in het incidentele cassatieberoep van de vrouw.

3.49

Dat brengt mij bij het volgende.

Schending waarheidsplicht artikel 21 Rv en veroordeling proceskosten?

3.5

De vrouw heeft in haar verweerschrift tevens houdende incidenteel cassatieberoep (hoofdstuk B.4, onder 8-9) naar voren gebracht dat de man in de cassatieprocesinleiding in strijd met de waarheid heeft gesteld dat hij een bedrag van € 44.220,- (15 maanden x € 2.948,-) aan partneralimentatie aan de vrouw zou hebben betaald. In werkelijkheid is immers volgens de vrouw slechts een bedrag van € 29.970,60 betaald.^[28]De vrouw verzoekt de Hoge Raad om aan deze schending van de waarheidsplicht van artikel 21 Rv de gevolgtrekking te verbinden dat, anders dan in familiezaken gebruikelijk is, de man wordt veroordeeld in de proceskosten conform het liquidatietarief.

3.51

Ik volg de vrouw niet in dit betoog.

3.52

In de procesinleiding in cassatie van de man is op p. 2 onder het kopje ‘samenvatting van de klachten’ het volgende te lezen (mijn onderstreping; A-G):

“In r.o. 6.15 overweegt het hof inzake het terugbetalingsverzoek van de man dat de man onvoldoende inzicht zou hebben gegeven in de bedragen die hij aan de vrouw ten behoeve van haar levensonderhoud heeft betaald, waardoor het verzoek tot terugbetaling zal worden afgewezen. Hiermee miskent het hof artikel 149 en 150 Rv en treedt het buiten het partijdebat, nu de vrouw helemaal niet heeft gesteld dat zij de bedragen niet ontvangen heeft, maar zich er uitsluitend op heeft beroepen dat zij behoefte en de man draagkracht heeft om het bedrag te voldoen.
Met een ingangsdatum van 7 september 2023 (datum inschrijving echtscheidingsbeschikking) en de datum van de beschikking van het hof van 19 december 2024 was het door de man reeds betaalde bedrag (15 maanden x (€ 2.948 – € 18,-) derhalve een bedrag van € 43.950,-) geen lastige berekening en ook niet iets dat tot executiegeschillen zou kunnen leiden.Daarom had het hof zelfs al kunnen volstaan met het opleggen van de verplichting om (eventueel) teveel ontvangen bedragen terug te betalen.”

3.53

Artikel 21 Rv schrijft voor dat partijen verplicht zijn
de voor de beslissing van belang zijnde feitenvolledig en naar waarheid aan te voeren. In het principale cassatieberoep gaat het om de vraag of het hof het verzoek van de man tot terugbetaling zonder schending van enige rechtsregel, begrijpelijk en voldoende gemotiveerd heeft afgewezen. Inzet van het cassatieberoep was niet dat de Hoge Raad zelf het op de terugbetaling betrekking hebbende verzoek zou toewijzen. Daarvoor is ook geen ruimte, nu er in cassatie geen ruimte is voor een partijdebat over de feiten. Hoeveel de man exact heeft betaald, is dan ook voor de beslissing in cassatie niet van belang.^[29]Reeds om die reden faalt het betoog van de vrouw.

4.Conclusie

De conclusie strekt in het principale cassatieberoep en in het incidentele cassatieberoep tot vernietiging van de beschikking van het gerechtshof ’s-Hertogenbosch van 19 december 2024 en tot verwijzing.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G

Verlaging van partneralimentatie met terugwerkende kracht en de vereiste behoedzaamheid van de rechter