ECLI:NL:PHR:2024:1152

Conclusie

PROCUREUR-GENERAAL

BIJ DE

HOGE RAAD DER NEDERLANDEN

Nummer24/00083

Zitting1 november 2024

CONCLUSIE

F. Ibili

In de zaak

[de man]

(hierna: de man)

tegen

[de vrouw]

(hierna: de vrouw)

1.Inleiding

1.1

In deze alimentatiezaak tussen gewezen echtgenoten, die zich afspeelt onder de Wet herziening partneralimentatie die vanaf 1 januari 2020 geldt,^[1]komt de man in zijn principaal cassatieberoep met een reeks motiveringsklachten op tegen het oordeel van het hof over de huwelijksgerelateerde behoefte en de aanvullende behoefte (behoeftigheid) van de vrouw alsmede de draagkracht van de man. Ook voert de man een rechtsklacht aan over de toepassing van de hofnorm.

1.2

Het hof heeft de huwelijksgerelateerde behoefte van de vrouw vastgesteld volgens de hofnorm, omdat een aanzienlijk deel van het gezinsinkomen (bestaande uit huurinkomsten) contant werd ontvangen en uitgaven veelal contant werden gedaan. Het uitgavenpatroon tijdens het huwelijk kan derhalve niet goed achteraf worden vastgesteld op basis van verificatoire bescheiden.

1.3

Het incidentele cassatieberoep van de vrouw stelt aan de orde de rechtsvraag of art. 1:157 lid 7 BW het mogelijk maakt dat een verzoek tot verlenging van de alimentatietermijn op grond van de hardheidsclausule reeds wordt gedaan ter gelegenheid van de eerste vaststelling van de partneralimentatie, of dat een dergelijk verzoek pas mogelijk is in het zicht van het verstrijken van de alimentatietermijn op grond van art. 1:157 lid 1 t/m 4 BW.

1.4

Tussen partijen is tevens een cassatieprocedure aanhangig over de afwikkeling van de huwelijkse voorwaarden, waarin ik heden ook concludeer (zaaknummer 24/00335).

2.Feiten en procesverloop

Feiten^[2]

2.1

De relevante feiten zijn als volgt.

(i) Partijen zijn op 28 december 1970 gehuwd na het sluiten van huwelijkse voorwaarden.

(ii) Partijen zijn in de eerste helft van 2016 gescheiden van elkaar gaan wonen.

(iii) Bij beschikking van 5 november 2021 heeft de rechtbank Oost-Brabant, locatie ’s-Hertogenbosch, de echtscheiding tussen partijen uitgesproken.

(iv) De echtscheidingsbeschikking is op 31 maart 2022 ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand.

Procesverloop^[3]

2.2

Bij verzoekschrift, ingekomen bij de griffie van de rechtbank op 10 januari 2020, heeft de man verzocht de echtscheiding tussen partijen uit te spreken.

2.3

De vrouw heeft een verweerschrift ingediend en op haar beurt verzocht, voor zover van belang, de man te veroordelen met ingang van de dag waarop de echtscheidingsbeschikking is ingeschreven in de registers van de burgerlijke stand partneralimentatie aan haar te betalen van € 10.000,- bruto per maand voor de duur van tien jaar.

2.4

De man heeft verweer gevoerd tegen het zelfstandige verzoek van de vrouw.

2.5

Bij beschikking van 5 november 2021 heeft de rechtbank Oost-Brabant, locatie ’s-Hertogenbosch, de echtscheiding tussen partijen uitgesproken. Verder heeft de rechtbank, voor zover van belang, beslist dat de man € 8.857,- per maand partneralimentatie aan de vrouw dient te betalen, met ingang van de dag van inschrijving van de echtscheidingsbeschikking in de registers van de burgerlijke stand, telkens bij vooruitbetaling te voldoen. De beschikking is uitvoerbaar bij voorraad verklaard voor wat betreft de partneralimentatie.

2.6

De man is hiervan in hoger beroep gekomen. Voor zover van belang, heeft de man het hof verzocht het verzoek van de vrouw ten aanzien van de partneralimentatie alsnog af te wijzen.

2.7

De vrouw heeft verweer gevoerd; zij heeft het hof verzocht de man niet-ontvankelijk te verklaren in zijn hoger beroep, althans zijn verzoeken ten aanzien van de partneralimentatie af te wijzen. Verder heeft de vrouw incidenteel hoger beroep ingesteld; zij heeft het hof verzocht, voor zover van belang, de beschikking van de rechtbank te vernietigen voor wat betreft haar behoefte, de vastgestelde bijdrage en de afwijzing van haar verzoek tot verlenging van de termijn voor partneralimentatie, en opnieuw rechtdoende, te bepalen dat de behoefte van de vrouw wordt vastgesteld op € 14.696,- netto per maand, en dat de man met ingang van 31 maart 2022 € 10.000,- bruto per maand partneralimentatie aan haar dient te betalen voor de duur van tien jaar.

2.8

De man heeft verweer gevoerd in het incidentele hoger beroep; hij heeft verzocht het hoger beroep van de vrouw ongegrond te verklaren en alle verzoeken van de vrouw af te wijzen.

2.9

Bij beschikking van 5 oktober 2023^[4](hierna: de bestreden beschikking) heeft het hof ’s-Hertogenbosch de beschikking van de rechtbank van 5 november 2021 vernietigd voor wat betreft de partneralimentatie en, opnieuw beschikkende, bepaald dat de man partneralimentatie zal betalen aan de vrouw van € 7.157,- per maand van 31 maart 2022 t/m 31 december 2022 en € 7.400,- per maand vanaf 1 januari 2023, de toekomstige termijnen telkens bij vooruitbetaling te voldoen. De beschikking is uitvoerbaar bij voorraad verklaard voor wat betreft de met ingang van de datum van de beschikking verschuldigde alimentatietermijnen. De beslissing omtrent de terugbetaling van de door de vrouw teveel ontvangen partneralimentatie is aangehouden, evenals de beslissing over de proceskosten.

2.1

De man is tijdig^[5]in cassatie gekomen van de bestreden beschikking. De vrouw heeft een verweerschrift ingediend en – deels voorwaardelijk – incidenteel cassatieberoep ingesteld. De man heeft een verweerschrift in het incidentele cassatieberoep ingediend.

3.Bespreking van het principale cassatieberoep

3.1

Het cassatiemiddel in het principale beroep van de man bestaat uit tien onderdelen (I t/m X), waarin met verschillende rechts- en motiveringsklachten wordt opgekomen tegen het oordeel van het hof over de huwelijksgerelateerde behoefte en de aanvullende behoefte (behoeftigheid) van de vrouw alsmede de draagkracht van de man.

3.2

In
onderdeel Iklaagt het middel dat het hof blijkens rov. 2.4 (overzicht van ingekomen stukken) ten onrechte niet in zijn oordeel heeft betrokken de brief van de man van 16 maart 2022 met bijlagen, waarin de man ingaat op het op de panden geleden verlies, de kosten van onderhoud, verbouwing, reparatie en renovatie van de panden, en de beweerdelijke beleggingen van de man. Als het hof deze brief met bijlagen in zijn oordeel had betrokken, had dit volgens het middel tot een andere beslissing moeten leiden, met name ten aanzien van de huwelijksgerelateerde behoefte van de vrouw en de draagkracht van de man.

3.3

De klacht voldoet niet aan de op grond van art. 426a lid 2 Rv aan een cassatiemiddel te stellen eisen. Het middel vermeldt niet specifiek tegen welke overwegingen de klacht is gericht en waarom het oordeel van het hof in het licht van (welke stellingen uit) de brief van 16 maart 2022 onjuist of onbegrijpelijk is. Daarbij komt nog het volgende. Het middel stelt dat de brief van 16 maart 2022 in het geding in hoger beroep is gebracht, hetgeen zou moeten blijken uit de op die brief voor ontvangst afgegeven stempel door de Centrale Informatie. De brief van 16 maart 2022 met de voor ontvangst afgegeven stempel ontbreekt echter in het procesdossier dat de man heeft overgelegd. Weliswaar bevindt deze brief zich wel in het procesdossier dat de vrouw heeft overgelegd, maar daarop ontbreekt de door het middel genoemde voor ontvangst afgegeven stempel. Ik kan dan ook niet vaststellen dat de brief van 16 maart 2022 met bijlagen daadwerkelijk in het geding in hoger beroep is gebracht.

3.4

In
onderdeel IIklaagt het middel dat het oordeel van het hof in rov. 5.6 dat het de behoefte van de vrouw slechts kan vaststellen aan de hand van de hofnorm, rechtens onjuist althans onbegrijpelijk is. Het hof zou hebben miskend dat de vrouw haar actuele behoefte zo concreet mogelijk met concrete gegevens had moeten stellen, toelichten en bewijzen, hetgeen zij zou hebben nagelaten. De vrouw heeft wat betreft het welstandsniveau en uitgavenpatroon van partijen tijdens het huwelijk slechts gesteld dat partijen in luxe leefden en dat alles mogelijk was. Verder is onbegrijpelijk, zo betoogt het middel, dat het hof in rov. 5.6 heeft overwogen dat tussen partijen niet in geschil is dat een aanzienlijk deel van het gezinsinkomen (bestaande uit huurinkomsten) contant werd ontvangen en uitgaven veelal contant werden betaald, nu dit door geen van partijen is gesteld en de huurinkomsten door de zoon van partijen zijn geadministreerd in een boekhouding.

3.5

Voor een goed begrip geef ik het bestreden oordeel weer:

‘5.6. Het
hofoverweegt als volgt.

De hoogte van behoefte van de vrouw is mede gerelateerd aan de welstand tijdens het huwelijk. Bij de bepaling van de hoogte van de behoefte dient rekening te worden gehouden met alle relevante omstandigheden. Dit betekent dat de rechter zowel in aanmerking zal moeten nemen wat de inkomsten tijdens de laatste jaren van het huwelijk zijn geweest als een globaal inzicht zal moeten hebben in het uitgavenpatroon in dezelfde periode om daaruit te kunnen afleiden in welke welstand partijen hebben geleefd. De behoefte zal daarnaast zo veel mogelijk aan de hand van concrete gegevens betreffende de reële of de met een zekere mate van waarschijnlijkheid te verwachten - en gelet op de welstand redelijke - kosten van levensonderhoud door de rechter worden bepaald.

Het inkomen van de man tijdens het huwelijk van partijen bestond voornamelijk uit huurinkomsten uit panden. Tussen partijen is niet in geschil dat een aanzienlijk gedeelte van het gezinsinkomen (de huurinkomsten) contant werd ontvangen en uitgaven veelal contant werden betaald. Het is daarom moeilijk voor de vrouw aan te tonen waaraan (en in welke mate) het inkomen is besteed. De keuze van partijen om huurinkomsten contant te innen en vervolgens ook contant te besteden, leidt ertoe dat hun uitgavenpatroon tijdens het huwelijk niet goed achteraf op basis van verificatoire bescheiden kan worden vastgesteld. Het hof kan, gelet op deze omstandigheden, de behoefte slechts vaststellen aan de hand van de hofnorm. De grieven van de man falen in zoverre.’

3.6

Volgens vaste rechtspraak geldt dat de rechter bij het bepalen van de mede aan de welstand gerelateerde behoefte van de alimentatiegerechtigde rekening dient te houden met alle relevante omstandigheden. Dit betekent dat de rechter zowel in aanmerking zal moeten nemen wat de inkomsten tijdens de laatste jaren van het huwelijk zijn geweest als een globaal inzicht zal moeten hebben in het uitgavenpatroon in dezelfde periode om daaruit te kunnen afleiden in welke welstand partijen hebben geleefd. De hoogte en de aard van zowel de inkomsten als de uitgaven geven immers een aanwijzing voor het niveau waarop de onderhoudsgerechtigde na de beëindiging van het huwelijk, wat de kosten van levensonderhoud betreft, in redelijkheid aanspraak kan maken. De behoefte zal daarnaast zoveel mogelijk aan de hand van concrete gegevens betreffende de reële of de met een zekere mate van waarschijnlijkheid te verwachten kosten van levensonderhoud door de rechter moeten worden bepaald.^[6]

3.7

De huwelijksgerelateerde behoefte van de alimentatiegerechtigde kan in kaart worden gebracht door middel van een behoeftelijst, waarin alle (te verwachten) kosten van levensonderhoud worden opgesomd en zoveel mogelijk met stukken onderbouwd. In een poging een zo volledig mogelijk beeld te geven van alle (te verwachten) kosten van levensonderhoud, kan de behoeftelijst al snel overtrokken overkomen.^[7]In de praktijk leidt dit vrijwel altijd tot een betwisting van (onderdelen van) de behoeftelijst door de alimentatieplichtige. In geval van betwisting zal de rechter de opgevoerde (te verwachten) kosten van levensonderhoud op de behoeftelijst punt voor punt ter zitting met partijen moeten bespreken. Dit leidt in de praktijk nogal eens tot nodeloos escalerende discussies tussen partijen over, al dan niet geringe, individuele posten op de behoeftelijst.^[8]Het vaststellen van de huwelijksgerelateerde behoefte aan de hand van een behoeftelijst kan voor de rechter een arbeidsintensieve bezigheid zijn.^[9]

3.8

In verband met de bezwaren die kleven aan een behoeftelijst is in de rechtspraak een eenvoudig te hanteren vuistregel ontwikkeld: de hofnorm of 60%-norm. Deze norm sluit aan bij het netto besteedbaar gezinsinkomen van partijen voor het uiteengaan, in voorkomend geval te verminderen met het eigen aandeel in de kosten van de kinderen. Dit bedrag wordt geacht beschikbaar te zijn geweest voor het levensonderhoud van beide partijen. Aangezien een alleenstaande duurder uit is dan een samenwoner, wordt de helft van dit te verdelen inkomen met 20% verhoogd. De behoefte kan derhalve worden gelijkgesteld aan 60% van het netto besteedbaar gezinsinkomen, in voorkomend geval te verminderen met het destijds voor rekening van de ouders komende eigen aandeel in de kosten van de kinderen.^[10]In het Rapport Alimentatienormen 2024 wordt het gebruik van de hofnorm aanbevolen.^[11]

3.9

In HR 3 september 2010^[12]is geoordeeld dat het hof, door 60% van het vroegere netto gezinsinkomen als (enige) maatstaf te hanteren voor het bepalen van de behoefte van de onderhoudsgerechtigde, heeft miskend dat de behoefte aan alimentatie in redelijkheid moet worden bepaald met inachtneming van alle door partijen aangevoerde relevante omstandigheden. In aansluiting hierop is in HR 6 juni 2014^[13]geoordeeld dat een globale wijze van bepaling van de behoefte volgens de hofnorm geen dienst kan doen ter verwerping van het betoog van de man dat het uitgavenpatroon van partijen geen representatief beeld verschaft, omdat de behoefte zoveel mogelijk dient te worden bepaald aan de hand van concrete gegevens betreffende de reële of met een zekere mate van waarschijnlijkheid te verwachten kosten van levensonderhoud.

3.1

Deze rechtspraak leidt ertoe dat de (verwachte) kosten van levensonderhoud bepaald zullen moeten worden aan de hand van concrete gegevens die besloten liggen in de stellingen van partijen. Althans: ‘zoveel mogelijk’, overweegt de Hoge Raad in beide hiervoor genoemde uitspraken. Dit laat m.i. ruimte om terug te vallen op de hofnorm in gevallen zoals de onderhavige, waarin het voor de rechter niet mogelijk is gebleken op basis van het partijdebat de behoefte van de alimentatiegerechtigde aan de hand van concrete gegevens te bepalen.^[14]De rechter doet er verstandig aan om in zijn beschikking te motiveren waarom hij de hofnorm in dit soort gevallen toepast. In welke andere gevallen de toepassing van de hofnorm in het licht van de rechtspraak van de Hoge Raad gerechtvaardigd is, valt buiten het bestek van de onderhavige zaak.

3.11

Anders dan het middel stelt heeft het hof in rov. 5.6 gehandeld binnen de – volgens vaste rechtspraak geldende – kaders voor het bepalen van de behoefte van de alimentatiegerechtigde.^[15]Het hof heeft – terecht – tot uitgangspunt genomen dat de behoefte van de vrouw zoveel mogelijk aan de hand van concrete gegevens moet worden bepaald. In dit geval heeft het hof vastgesteld dat een aanzienlijk deel van het gezinsinkomen (bestaande uit huurinkomsten) contant werd ontvangen en uitgaven veelal contant werden betaald. Het is daarom moeilijk voor de vrouw, zo vervolgt het hof, om aan te tonen waaraan het inkomen is besteed. Hiermee geeft het hof aan dat het aan de vrouw is om haar behoefte te stellen en te onderbouwen, maar dat zij in dit geval daaraan niet kan voldoen. Het uitgavenpatroon tijdens het huwelijk kan in dit geval niet goed achteraf aan de hand van verificatoire bescheiden worden vastgesteld. De conclusie van het hof dat, gelet op deze omstandigheden, de behoefte van de vrouw slechts aan de hand van de hofnorm kan worden vastgesteld, geeft m.i. geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Overigens mocht het hof in dit verband voorbijgaan aan de stelling van de man dat de huurinkomsten zijn geadministreerd in een boekhouding van de zoon van partijen, omdat de vrouw onweersproken heeft gesteld dat niet alle panden in beheer waren van de zoon.^[16]

3.12

Het middel bestrijdt ’s hofs overweging in rov. 5.6 dat tussen partijen niet in geschil is dat een aanzienlijk deel van het gezinsinkomen (de huurinkomsten) contant werd ontvangen en dat uitgaven veelal contant werden betaald, doch tevergeefs. Op zichzelf genomen voert het middel terecht aan dat nergens in de procestukken van de zijde van de man uitdrukkelijk wordt erkend dat de inkomsten en uitgaven tijdens het huwelijk grotendeels contant werden ontvangen c.q. betaald. Dat neemt niet weg dat het hof tot deze vaststelling heeft kunnen komen op grond van het partijdebat in eerste en tweede aanleg.
Ik wijs op onder andere de volgende stellingen van de vrouw:
- ‘De huur werd contant bij de achterdeur betaald, daar deed de vrouw de boodschappen van.’^[17]- ‘Het werd zwart verhuurd, dat was mijn portemonnee.’^[18]- ‘De huur kwam elke maand via de achterdeur contant bij mij binnen. Daar leefden we van.’^[19]- ‘De man haalde ook bij andere huurders contant de huur op. In de keukenla lag altijd geld.’^[20]Verder wijs ik op onder andere de volgende stellingen van de man:
- ‘Hij is een contantenman.’^[21]- ‘Wel heeft de man gesteld dat hij er niet aan ontkwam om vaak met contante betalingen te
werken, omdat hij vaak werkte met mankrachten (meestal gepensioneerden) die slechts bereid
waren te werken tegen contante betalingen niet op naam.’^[22]- ‘Dat de man veel contant afrekent rechtvaardigt niet de conclusie dat de administratie
onbetrouwbaar is, laat staan dat de man gerommeld heeft met facturen.’^[23]

3.13

De klachten van onderdeel II falen.

3.14

In
onderdeel IIIkeert de man zich tegen het oordeel van het hof in rov. 5.17 dat, in het kader van de aanvullende behoefte van de vrouw, geen rekening wordt gehouden met het feit dat de man de [woning] om niet in gebruik heeft gegeven aan de vrouw. Volgens het middel is deze redenering ondeugdelijk en verwart het hof de huwelijksgerelateerde behoefte met de aanvullende behoefte (behoeftigheid) van de vrouw. Dat de vrouw op deze manier om niet woont, betekent volgens het middel dat de behoeftigheid van de vrouw vermindert.

3.15

Anders dan het middel, zie ik niet dat het hof in rov. 5.17 of elders in de bestreden beschikking de huwelijksgerelateerde behoefte heeft verward met de aanvullende behoefte (behoeftigheid) van de vrouw. In rov. 5.17 brengt het hof de aanvullende behoefte van de vrouw in kaart, waarbij wordt nagegaan in hoeverre de vrouw in staat is om in haar eigen levensonderhoud te voorzien. In dat verband houdt het hof rekening met het feitelijke inkomen van de vrouw (AOW-uitkering en ABP-pensioen). Dat inkomen strekt in mindering op de in rov. 5.14 vastgestelde huwelijksgerelateerde behoefte van de vrouw; wat overblijft levert de aanvullende behoefte van de vrouw op. Hierbij spelen de woonlasten van de vrouw geen rol, hetgeen verklaart waarom het hof bij het bepalen van de aanvullende behoefte geen rekening houdt met het feit dat de man een woning om niet in gebruik geeft aan de vrouw.

3.16

Voor zover met het middel zou worden aangenomen dat het om niet in gebruik geven van een woning aan de vrouw wel relevant is bij het bepalen van de aanvullende behoefte van de vrouw, kan dat de man nog steeds niet baten. Het hof mocht aan deze omstandigheid sowieso voorbijgaan nu de man heeft gesteld dat hij zich alle rechten voorbehoudt om de overeenkomst van bruikleen ter zake van de woning in de toekomst op te zeggen.^[24]

3.17

Onderdeel IVheeft betrekking op het oordeel van het hof in rov. 5.12 dat bij het bepalen van de exploitatiekosten van de panden, die in mindering strekken op de bruto huurinkomsten uit die panden, geen rekening wordt gehouden met de door de man opgevoerde kosten die normaliter voor rekening van de huurder moeten komen (zoals gas, water en licht), omdat de man deze kosten kan doorbelasten aan de huurders. Volgens het hof heeft de man zijn stelling dat hij deze kosten niet heeft doorbelast dan wel dat hij dit met de huurders niet was overeengekomen, niet onderbouwd.

3.18

Allereerst voert het middel (p. 3, onder 1) aan dat het bij het bepalen van de huwelijksgerelateerde behoefte van de alimentatiegerechtigde gaat om wat tijdens het huwelijk door partijen werkelijk werd ontvangen en uitgegeven, en niet wat van partijen te dien aanzien verwacht had mogen worden. Het hof zou dit hebben miskend door te overwegen dat de man de kosten die normaliter voor rekening van de huurder moeten komen (zoals gas, water en licht) maar niet aan hen heeft doorbelast, aan de huurders had kunnen doorbelasten.

3.19

De klacht faalt. Bij het bepalen van het netto besteedbaar inkomen van de man tijdens het huwelijk (rov. 5.10 e.v.) is het hof in rov. 5.12 uitgegaan van ‘het netto besteedbaar inkomen dat partijen feitelijk genereerden tijdens het refertejaar, 2015’, waarbij het hof het (op het rapport van [deskundige] gebaseerde) standpunt van de vrouw dat de man een hogere bruto huur zou kunnen genereren – terecht – heeft verworpen. Het middel gaat uit van een verkeerde lezing van ’s hofs oordeel, waar het betoogt dat het hof bij de exploitatiekosten rekening heeft gehouden met de kosten voor gas, water en licht omdat de man deze kosten kan doorbelasten aan de huurders. Ik begrijp de overweging in rov. 5.12 aldus, dat, uitgaande van de gebruikelijke situatie waarin de kosten voor gas, water en licht worden doorbelast aan de huurder, het hof van oordeel is dat de man zijn stelling dat hij deze kosten niet heeft doorbelast dan wel dat hij dit met de huurders niet was overeengekomen, niet heeft onderbouwd. Dat oordeel is niet onjuist en evenmin onbegrijpelijk.

3.2

Verder voert het middel (p. 3, onder 1a) aan dat het oordeel van het hof in rov. 5.12 om geen rekening te houden met de door de man opgevoerde kosten die normaliter voor rekening van de huurder moeten komen (zoals gas, water en licht), is ontleend aan het tweede rapport van [deskundige] , terwijl een duidelijk standpunt van de vrouw hierover ontbreekt. De vrouw zou hebben volstaan met de opmerking dat zij zich schaart achter de inhoud van het rapport; zij zou hebben nagelaten om duidelijk te maken op welke punten zij het rapport ten grondslag legt aan haar standpunt. Volgens het middel had het hof het tweede rapport van [deskundige] niet in zijn beoordeling mogen betrekken.

3.21

De klacht gaat eraan voorbij dat het oordeel van het hof over het doorbelasten van de kosten van gas, water en licht niet is gebaseerd op het tweede rapport van [deskundige] . Het hof heeft deze kosten niet betrokken als exploitatiekosten, omdat uitgaande van de gebruikelijke situatie waarin deze kosten worden doorbelast aan de huurder (zoals blijkt uit het tweede rapport van [deskundige] ), de man zijn stelling dat hij dat niet heeft gedaan dan wel dat hij dat met de huurders niet was overeengekomen, niet heeft onderbouwd. Daarbij komt nog het volgende. Voor zover in de stellingen van de vrouw in eerste en tweede aanleg al niet het standpunt besloten ligt dat bij de exploitatiekosten geen rekening moet worden gehouden met de door de man opgevoerde kosten voor gas, water en licht, geldt dat de man in zijn brief van 14 april 2023 expliciet heeft gereageerd op de in het tweede rapport van [deskundige] vermelde passage dat de kosten voor gas, water en licht doorbelast kunnen worden aan de huurders. Hieruit valt af te leiden dat ook in de visie van de man, de vrouw de genoemde passage in het tweede rapport van [deskundige] aan haar verweer ten grondslag heeft gelegd.

3.22

Verder betoogt het middel (p. 4, onder 1b) dat het hof bij het in kaart brengen van de exploitatiekosten van de panden in rov. 5.12 ten onrechte geen rekening heeft gehouden met de brief van de man van 14 april 2023. In deze brief zou de man hebben onderbouwd waarom hij de kosten voor gas, water en licht niet heeft doorbelast en ook niet heeft kunnen doorbelasten aan de huurders. Bovendien zou het hof ten onrechte zijn voorbijgegaan aan het bewijsaanbod dat de man in dit verband heeft gedaan.

3.23

Ik stel het volgende voorop. In rov. 2.4 noemt het hof bij de ingekomen stukken de brief van de man van 14 april 2023 met bijlagen. Uit rov. 5.12 volgt dat het hof ook kennis heeft genomen van deze brief. Voor zover van belang, heeft de man in deze brief het volgende standpunt ingenomen:

‘ [deskundige] heeft in zijn rapport opgemerkt het niet terecht te vinden dat de energiekosten opgevoerd worden als kosten van verhuur. De man verzet zich tegen dat standpunt.

De man heeft een ruime vrijheid om te beslissen hoe hij zijn vermogen belegt. In die vrijheid heeft de man er voor gekozen om geen huurverhogingen door te voeren en geen kosten GWL met huurders te verrekenen. Zo (geen huurverhoging, geen afrekening GWL) is altijd het beleid geweest van de man evenals van de zoon bij het verhuren. Zo is dus ook altijd het beleid geweest tijdens de samenwoning van partijen. Dat er ook tijdens de samenwoning geen huurverhogingen en geen afrekeningen gwl plaatsvonden is te zien in de grootboekmutatiekaarten van [A] Beheer BV (= vennootschap van de [zoon] waarmee hij beheer over panden voerde) in de financiële ordners t/m 2017.

De man biedt op dit punt bewijs aan door middel van getuigenverhoor. De in de grootboekmutatiekaarten genoemde huurders van die jaren alsmede de [zoon] alsmede de man zelf kunnen deze jarenlange gang van zaken als getuigen bevestigen. (…)

De man voert dat beleid van verhuren aldus, omdat het om oude panden gaat en hij tevreden huurders wil houden en geen problemen wil oproepen met hen bijv. over de staat van het gehuurde. Daarnaast is het zo dat diverse appartementen geen eigen meter hebben en een afrekening in feite dus vrijwel ondoenlijk is (…).
De man wijst op het beleid van de huurcommissie om het door de huurder verschuldigde bedrag voor gwl op een zeer laag bedrag vast te stellen indien verhuurder geen duidelijke specificatie die betrekking heeft op het individuele gebruik van de huurder, kan verstrekken. Dat zou betekenen dat de man nog een deel van ontvangen voorschotten aan huurders zou moeten terugbetalen. (…)’.

3.24

Het hof heeft in deze brief geen voldoende onderbouwing gelezen voor de stelling van de man dat hij de kosten voor gas, water en licht niet heeft doorbelast aan de huurders dan wel dat hij dit met de huurders niet was overeengekomen. In deze brief onderbouwt de man zijn stelling dat hij geen kosten voor gas, water en licht met de huurders verrekende/afrekende met een algemene verwijzing naar ‘de financiële ordners t/m 2017’. Kennelijk en niet onbegrijpelijk heeft het hof dit als een onvoldoende onderbouwing beschouwd, mede in aanmerking genomen de grote hoeveelheid (pagina’s aan) producties die de man heeft overgelegd.

3.25

Uitgaande van ’s hofs oordeel dat de man zijn stelling met betrekking tot de kosten voor gas, water en licht niet heeft onderbouwd, kon het hof voorbijgaan aan het bewijsaanbod van de man.

3.26

De klachten van onderdeel IV falen.

3.27

Onderdeel Vkeert zich tegen het oordeel van het hof in rov. 5.12 dat het niet onredelijk is om, in navolging van het rapport van [deskundige] , voor de kosten van onderhoud van de panden rekening te houden met een niet ongebruikelijke gemiddelde kostenafslag van 11% op de bruto huur, ofwel een bedrag van € 15.503,29 per jaar. Naar het middel betoogt is dit oordeel onbegrijpelijk in het licht van de stellingen van de man over de kosten van onderhoud van de panden.

3.28

Het middel (p. 5 t/m 7, onder 1 t/m 6) wijst op stellingen van de man waaruit zou moeten blijken dat hij in 2015 een totaalbedrag van € 46.827,65 heeft uitgegeven voor de exploitatie van de panden. Het middel betoogt, naar mijn mening tevergeefs, dat het hof aan deze stellingen ten onrechte is voorbijgegaan.

3.29

In rov. 5.12 zet het hof uiteen waarom de berekening van de man met betrekking tot de exploitatiekosten niet wordt gevolgd: (i) de man heeft de bezwaren van de vrouw over de door de man gevoerde boekhouding en gevolgde berekeningswijze niet althans onvoldoende weerlegd; (ii) de door de man genoemde kosten zijn deels niet onderbouwd; (iii) facturen ontbreken; (iv) niet is te traceren waar de contanten voor grote bedragen die per kas worden betaald vandaan komen; en (v) kosten die normaliter voor rekening van de huurder moeten komen (gas, water en licht) worden door de man als kosten van de verhuurder vermeld. Hieruit volgt dat het hof de in het middel genoemde stellingen van de man in zijn oordeelsvorming heeft betrokken, maar deze, na te hebben afgezet tegen de betwisting door de vrouw, heeft verworpen. De motivering die het hof hiervoor geeft lijkt mij afdoende.^[25]

3.3

Voorts noemt het middel (p. 7, onder 7) dat de man in zijn brief van 14 april 2023 gemotiveerd heeft bestreden dat gerekend kan worden met de in het rapport van [deskundige] genoemde kostenafslag van 11%, dat deze berekening niet kan worden gemaakt zonder eerst de panden te hebben gezien, en dat bij deze berekening rekening moet worden gehouden met de staat van de panden. Verder noemt het middel dat de man bij brief van 17 april 2023 een e-mail met bijlagen in het geding heeft gebracht van [makelaar 1] (makelaar en gecertificeerd vastgoeddeskundige), waarin hij onder andere stelt dat de panden (in [plaats] ) oud zijn, zodat met veel hogere beheerskosten rekening moet worden gehouden dan in het rapport van [deskundige] wordt genoemd, en dat grote investeringen nodig zijn voor renovatie en verduurzaming van de panden. Het middel betoogt dat het hof de inhoud van deze brieven ten onrechte niet in zijn oordeelsvorming heeft betrokken.

3.31

De klacht faalt. Aangezien de brieven van 14 en 17 april 2023 geen onderbouwende stukken bevatten voor de stelling van de man dat van hogere exploitatiekosten voor de panden dient te worden uitgegaan, kon het hof aan de inhoud van deze brieven voorbijgaan. In deze brieven heeft het hof kennelijk geen (overtuigende) onderbouwing gezien van voormelde stelling van de man. Bovendien volgt uit de e-mail van [makelaar 1] dat zijn verklaring betrekking heeft op de actuele omstandigheden in 2023, terwijl het hof in het kader van de vaststelling van het netto besteedbaar gezinsinkomen in 2015 de exploitatiekosten van de panden in dat jaar moest vaststellen.^[26]

3.32

Concluderend: het hof heeft de berekening van de man van de exploitatiekosten van de panden niet gevolgd en is, in navolging van het rapport van [deskundige] dat de vrouw ten grondslag heeft gelegd aan haar standpunt, uitgegaan van een niet ongebruikelijke gemiddelde kostenafslag van 11% op de bruto huur, ofwel een bedrag van € 15.503,29 per jaar. Dat oordeel is, gelet op het voorgaande, niet onbegrijpelijk.

3.33

De klachten van onderdeel V falen.

3.34

Onderdeel VIziet op het oordeel van het hof in rov. 5.12 met betrekking tot het rendement uit de beleggingsportefeuille van de man. Bij de berekening van het netto besteedbaar inkomen van de man in het jaar 2015 heeft het hof rekening gehouden met een rendement van € 1.320,- op jaarbasis. De klacht houdt in, kort gezegd, dat het hof heeft miskend dat de man verlies heeft geleden op zijn beleggingsportefeuille en dat het positief eindresultaat van de beleggingen in 2015 het gevolg is van een bijstorting van de man waarmee het hof geen rekening heeft gehouden.

3.35

De klacht faalt. Blijkens rov. 5.12 heeft het hof rekening gehouden met de bijstorting van de man. Volgens het hof betekent die bijstorting echter niet dat de man in 2015 verlies heeft geleden op zijn algehele beleggingsportefeuille. Ik begrijp dit oordeel aldus, dat, nu de man zelf geen inzicht heeft gegeven in het daadwerkelijk gerealiseerde rendement in 2015, het hof op basis van de IB-aangifte 2015 van de man is uitgegaan van een algehele waardevermeerdering van de aandelenportefeuille in 2015 met € 33.012,- om vervolgens op basis van een fictief rendement van 4% uit te komen op een bedrag van € 1.320,- op jaarbasis. Kennelijk en niet onbegrijpelijk is het hof hierbij van oordeel geweest dat door de man niet inzichtelijk is gemaakt of en, zo ja, in hoeverre de algehele waardestijging het gevolg is geweest van de bijstorting van de man.

3.36

Onderdeel VIIkeert zich tegen rov. 5.21 waarin het hof de draagkracht van de man heeft vastgesteld. Het hof heeft vooropgesteld dat bij het bepalen van de draagkracht van een onderhoudsplichtige het niet alleen aankomt op het inkomen dat hij verwerft maar ook op het inkomen dat hij geacht kan worden zich redelijkerwijs in de naaste toekomst te kunnen verwerven. Het hof heeft de man niet gevolgd in zijn standpunt dat de gemiddelde huurinkomsten uit de panden in de jaren 2020 t/m 2022 € 69.014,- per jaar bedragen. Vervolgens heeft het hof uiteengezet waarom de man in staat moet worden geacht om dezelfde huurinkomsten uit de panden te generen zoals hij dat tijdens de huwelijkse samenleving heeft gedaan. Op basis van de door de man gestelde huurinkomsten in 2015 (zie rov. 5.12) is het hof, na indexatie, uitgekomen op een bruto huuropbrengst van € 155.033,- per jaar.

3.37

Het middel (p. 8, onder 1) keert zich tegen de overweging van het hof (rov. 5.21) dat de man zijn stellingen over de staat van (onderhoud van) de panden en de daaraan door hem verbonden (financiële) gevolgen niet inzichtelijk heeft onderbouwd, en dat de stelling van de man dat niet alle panden verhuurd werden geen doel treft. Volgens het middel is het hof ten onrechte voorbijgegaan aan de stellingen van de man, kort gezegd, dat de panden wegens de slechte staat van onderhoud al geruime tijd niet zijn verhuurd, dat aanzienlijke investeringen nodig zijn om de panden weer verhuurbaar te maken terwijl de man daarvoor geen financiële middelen heeft, en dat bij verhuur van de panden (als gevolg van wetgeving inzake maximale huurprijzen) de huurinkomsten vele malen lager zullen zijn dan die waarvan het hof is uitgegaan. Deze stellingen van de man zouden zijn gebaseerd op verschillende bewijsstukken, zoals verklaringen van [architect], [makelaar 2] en [makelaar 1] en een aanschrijving bestuursdwang.

3.38

De klacht faalt. Uit rov. 5.21 leid ik af dat het hof, zonder alle stellingen en bewijsstukken van de man expliciet te benoemen, rekening heeft gehouden met het hiervoor weergegeven standpunt van de man. Het hof heeft de stellingen van de man beoordeeld en afgewezen. Zo overweegt het hof dat de man zijn stellingen over de staat van (onderhoud van) de panden niet inzichtelijk heeft onderbouwd. De man heeft slechts verwezen naar de in de ordners opgenomen stukken, maar die stukken verder niet toegelicht. Dat had wel voor de hand gelegen, omdat de vrouw het standpunt van de man (met verwijzing naar het rapport van [deskundige] ) gemotiveerd heeft weersproken.^[27]

3.39

De weging van de bewijsstukken die de man in het geding heeft gebracht (zie 3.37), is voorbehouden aan de feitenrechter; m.i. heeft het hof deze stukken niet onjuist op waarde gewogen. Kennelijk en niet onbegrijpelijk is het hof van oordeel geweest dat deze stukken geen voldoende onderbouwing bieden voor het hiervoor weergegeven standpunt van de man. Hierbij is van belang dat de overgelegde stukken hetzij verouderd zijn en geen betrekking hebben op de periode 2022, hetzij beknopt zijn en geen onderbouwing bevatten van de daarin vermelde conclusies over de staat van onderhoud van de panden. Bovendien heeft de vrouw betwist dat de panden in slechte staat verkeren en niet worden verhuurd. Ook heeft zij aangevoerd dat het onwaarschijnlijk is dat de panden niet worden verhuurd, terwijl de man wel hoge kosten voor onderhoud van de panden aanvoert.^[28]

3.4

Voor zover het middel nog aanvoert dat het hof onvoldoende rekening heeft gehouden met de ruime beleidsvrijheid die de man heeft bij het verhuren van de panden, in het bijzonder zijn keuze om de gebruikerslasten niet volledig bij de huurders in rekening te brengen en geen huurverhoging door te voeren, geldt het volgende. Op zichzelf genomen betoogt het middel terecht dat de man als verhuurder van de panden een ruime vrijheid heeft ten aanzien van de huurvoorwaarden. Aan de andere kant geldt dat de man als alimentatieplichtige wel mag worden aangesproken op de keuzes die hij als verhuurder heeft gemaakt. Immers, bij het bepalen van de draagkracht van de man komt het niet alleen aan op het inkomen dat hij verwerft, maar ook op het inkomen dat hij geacht kan worden zich redelijkerwijs te kunnen verwerven.^[29]Tegen deze achtergrond heeft het hof in rov. 5.21 terecht geoordeeld dat de keuzes die de man als verhuurder heeft gemaakt voor zijn rekening en risico komen.

3.41

Voorts klaagt het middel (p. 10, onder 2) dat het hof bij de draagkracht van de man ten onrechte is uitgegaan van de in het rapport van [deskundige] genoemde kostenafslag van 11%. Het middel voert hiervoor het volgende aan. Ook voor het jaar 2022 heeft de man een ordner met berekeningen van huurinkomsten en kosten overgelegd, waaruit blijkt dat in dat jaar de kosten (exclusief gas, water, licht en beheer) € 18.611,21 en de bruto huurinkomsten € 71.374,59 bedragen. Uitgaande van de in het rapport van [deskundige] genoemde onderhoudskosten van 5% van de bruto huurinkomsten bedragen de totale kosten dan € 26.362,86 (exclusief gas, water, licht en beheer). Het hof zou dit hebben miskend door in rov. 5.21 uit te gaan van € 155.033,- bruto huuropbrengsten en (11% van € 155.033,- =) € 17.053,63 exploitatiekosten voor het jaar 2022.

3.42

De klacht faalt. Het middel verzuimt de vindplaats in de processtukken te vermelden waaruit zou blijken dat de man in feitelijke instanties heeft aangevoerd en onderbouwd dat de kosten in 2022 € 26.362,86 bedragen. Een verwijzing naar een ‘ordner met berekeningen van huurinkomsten en kosten’ voor het jaar 2022 is daarvoor onvoldoende. Ook het hof heeft de man hierop afgerekend (rov. 5.21: ‘De man heeft zijn stellingen over …’ t/m ‘… weerlegd.’).

3.43

Voor zover het middel klaagt dat het hof de man ten onrechte niet heeft gevolgd in zijn stelling dat moet worden uitgegaan van € 71.374,59 aan huurinkomsten voor het jaar 2022, geldt het volgende. Dit standpunt van de man is gebaseerd op de gegevens die hij heeft aangereikt in de ordner over het jaar 2022. Het hof is in rov. 5.21 hieraan voorbijgegaan met de volgende motivering: ‘Hij heeft slechts verwezen naar de in de ordners opgenomen stukken, maar die stukken heeft hij niet nader toegelicht, zijn door de vrouw weersproken en door [deskundige] van commentaar voorzien dat hij niet althans onvoldoende heeft weerlegd.’ Dit oordeel van het hof is niet onbegrijpelijk.

3.44

Het middel (p. 10, onder 3) bestrijdt voorts ‘s hofs overweging in rov. 5.21 dat van de man, die zich al decennia beroepsmatig met de verhuur van panden bezighoudt, verwacht mag worden dat hij in staat is langdurige leegstand te voorkomen. Het middel voert de volgende klacht aan. Gesteld noch gebleken is dat de man de panden beroepsmatig verhuurt. Het hof houdt geen rekening met de slechte staat van onderhoud van de panden en het ontbreken van middelen van de man om de panden in verhuurbare staat te brengen. Evenmin houdt het hof rekening met de leeftijd van de man (75 jaar).

3.45

Ook als met het middel wordt aangenomen dat de man niet beroepsmatig panden verhuurt, maar het privébeleggingen van de man betreft, blijft ’s hofs overweging overeind dat van de man als ervaren verhuurder – met een groot aantal panden in eigendom^[30]– de nodige inspanningen verwacht kunnen worden om huurinkomsten uit de panden te genereren teneinde te kunnen voldoen aan zijn alimentatieverplichting jegens de vrouw. In zoverre faalt de klacht.

3.46

De klacht dat het hof geen rekening heeft gehouden met de slechte staat van onderhoud van de panden, betreft een herhaling van een eerdere klacht die faalt.^[31]

3.47

De klacht dat het hof ten onrechte geen rekening heeft gehouden met het ontbreken van middelen van de man om de panden in verhuurbare staat te brengen, faalt eveneens. In rov. 5.21 heeft het hof vastgesteld dat de man blijkens zijn IB-aangifte 2021 een box 3-vermogen heeft van € 1.114.085,-. Kennelijk is de gedachte van het hof geweest, dat van de man als alimentatieplichtige verwacht mag worden dat hij (een deel van) zijn box 3-vermogen aanwendt (bijvoorbeeld door het verkopen van een of meer panden) om de panden in verhuurbare staat te brengen. Dat oordeel is alleszins begrijpelijk.

3.48

Ook de klacht dat het hof ten onrechte geen rekening heeft gehouden met de leeftijd van de man faalt. Het middel noemt geen vindplaats waar de man deze stelling in feitelijke instanties zou hebben betrokken. Afgezien daarvan geldt het volgende. Nu de man ook nog op 75-jarige leeftijd panden in eigendom heeft, kan van hem verwacht worden, zo is kennelijk ’s hofs gedachte geweest, dat hij deze panden behoorlijk beheert of laat beheren om daaruit huurinkomsten te genereren met het oog op zijn alimentatieverplichting jegens de vrouw. Dat oordeel is niet onbegrijpelijk.

3.49

Verder klaagt het middel (p. 11, onder 4) dat de overweging van het hof in rov. 5.21 dat een beperkte mate van leegstand reeds wordt verdisconteerd in de exploitatiekosten onbegrijpelijk is. Volgens het middel is algemeen bekend dat leegstand extra kosten met zich brengt. Bovendien zou het hof buiten de rechtsstrijd van partijen zijn getreden, omdat de vrouw noch [deskundige] in zijn rapport naar voren heeft gebracht dat een beperkte mate van leegstand wordt verdisconteerd in de exploitatiekosten.

3.5

De klacht faalt. Allereerst geldt dat het oordeel van het hof dat, in het kader van de draagkracht van de man, geen rekening wordt gehouden met extra kosten in verband met leegstand van de panden, is gebaseerd op de zelfstandige overweging dat van de man verwacht mag worden dat hij als ervaren verhuurder in staat is langdurige leegstand te voorkomen. Deze overweging houdt in cassatie stand.^[32]Verder geldt dat het hof niet buiten de rechtsstrijd van partijen is getreden, aangezien in het tweede rapport van [deskundige] (p. 1) – waar de vrouw naar heeft verwezen^[33]– rekening is gehouden met een correctie wegens leegstand.

3.51

De klachten van onderdeel VII falen.

3.52

Onderdeel VIIIziet op de overweging van het hof in rov. 5.21 met betrekking tot de AOW-uitkering van de man. Bij de berekening van de draagkracht van de man heeft het hof, onder verwijzing naar productie 22 bij de stukken van de man van 11 april 2023, rekening gehouden met een AOW-uitkering van € 26.792,- bruto per jaar. Volgens het middel is deze overweging onbegrijpelijk, omdat een AOW-uitkering voor een alleenstaande in 2024 ongeveer € 18.500,- bruto per jaar bedraagt. Het middel verwijst hiervoor naar de website van de rijksoverheid.

3.53

Uit productie 22^[34]van de man in hoger beroep (jaaropgave 2022 van de SVB) volgt dat de man in 2022 aan AOW-uitkering een bedrag van € 26.792,- heeft ontvangen. Bij de berekening van de draagkracht van de man mocht het hof van dit daadwerkelijk ontvangen bedrag uitgaan. Het middel vermeldt geen vindplaats in de processtukken waaruit zou blijken dat de man in feitelijke instanties heeft gesteld dat de AOW-uitkering in 2022 lager was of dat de AOW-uitkering in 2022 niet representatief was. De klacht faalt dan ook.

3.54

De klacht in
onderdeel IXkeert zich tegen rov. 5.26, waarin het hof overweegt dat het thans nog niet kan beoordelen of en in hoeverre van de vrouw gevergd kan worden dat zij het teveel aan alimentatie ontvangen bedrag aan de man dient terug te betalen. Het hof heeft de beslissing daarover aangehouden totdat in het kader van de afwikkeling van het huwelijksvermogensregime van partijen de financiële positie van partijen duidelijk is geworden. De klacht houdt in dat het hof buiten de rechtsstrijd van partijen is getreden, nu de vrouw niet heeft aangevoerd dat een beslissing tot terugbetaling van te veel ontvangen alimentatie ingrijpende gevolgen voor haar zal hebben.

3.55

Nu het hof de alimentatie met ingang van een vóór zijn uitspraak (5 oktober 2023) gelegen datum (31 maart 2022) op een lager bedrag heeft vastgesteld (€ 7.157,- per maand van 31 maart 2022 t/m 31 december 2022 en € 7.400,- per maand vanaf 1 januari 2023) dan de rechtbank (€ 8.857,- per maand vanaf 31 maart 2022), rustte op het hof de verplichting om aan de hand van hetgeen ten processe is gebleken te beoordelen in hoeverre een daaruit voortvloeiende terugbetalingsverplichting voor de vrouw in redelijkheid kan worden aanvaard. Bij die beoordeling was het hof niet afhankelijk van een door de vrouw gevoerd, op die terugbetaling betrekking hebbend verweer.^[35]Anders gezegd, het hof was gehouden om uit zichzelf te beoordelen of van de vrouw gevergd kan worden dat zij te veel ontvangen alimentatie aan de man dient terug te betalen.

3.56

Het hof heeft in rov. 5.26 ervoor gekozen om de beoordeling van een eventuele terugbetaling van te veel ontvangen alimentatie aan te houden totdat is beslist in de huwelijksvermogensrechtelijke zaak tussen partijen die bij het hof aanhangig is onder zaaknummers 200.317.874/01 en 200.317.561/01.^[36]Nu de afloop in de huwelijksvermogensrechtelijke zaak van invloed is op de financiële positie van partijen, kan ik de beslissing van het hof tot aanhouding van de zaak voor wat betreft een eventuele terugbetalingsverplichting van te veel ontvangen alimentatie goed volgen. De klacht is tevergeefs voorgesteld.

3.57

Onderdeel Xbetreft een voortbouwklacht en behoeft geen afzonderlijke bespreking.

3.58

De slotsom is dat geen van de klachten van het principale cassatieberoep slaagt.

4.Bespreking van het incidentele cassatieberoep

4.1

De onderdelen A en B van het incidentele cassatieberoep van de vrouw zijn ingesteld onder de voorwaarde dat het principale cassatiemiddel van de man slaagt. Nu deze voorwaarde niet in vervulling is gegaan, behoeven de onderdelen A en B geen bespreking. Onderdeel C bevat een onvoorwaardelijke klacht.

4.2

In
onderdeel Ckomt de vrouw op tegen rov. 5.29 van de bestreden beschikking, luidende als volgt:

‘Het
hofoverweegt als volgt.

Art. 1:157 lid 7 BW bepaalt dat, indien ongewijzigde handhaving van de beëindiging van de uitkering ten gevolge van het verstrijken van de in het eerste tot en met vierde lid bedoelde termijn, gelet op alle omstandigheden van het geval, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet kan worden gevergd van degene die recht heeft op die uitkering, de rechter op diens verzoek alsnog een termijn kan vaststellen. Het verzoek daartoe wordt ingediend voordat drie maanden sinds de beëindiging van de uitkering zijn verstreken. De rechter bepaalt bij de uitspraak of verlenging van de termijn na ommekomst daarvan al dan niet mogelijk is.

Er is geen wettelijke basis voor het op voorhand reeds verlengen van de alimentatietermijn op het moment dat de eerste definitieve vaststelling van de alimentatie plaatsvindt. De vrouw kan een dergelijk verzoek pas bij het verstrijken van de alimentatietermijn aanvragen omdat alleen dan de op dat moment alle aanwezige relevante en actuele omstandigheden kunnen worden meegenomen in de afweging die art. 1:157 lid 7 BW voorschrijft. Grief 1 van de vrouw in incidenteel hoger beroep faalt dan ook.’

4.3

Het middel (p. 33, onder 1) klaagt dat het hof hiermee blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting. Volgens het middel miskent het hof dat art. 1:157 lid 7 BW slechts een uiterste vervaldatum geeft voor het indienen van een verzoek om verlenging van de alimentatietermijn, maar niet regelt vanaf welk moment een dergelijk verzoek op zijn vroegst kan worden gedaan. In het middel wordt het standpunt ingenomen dat een verzoek om verlenging van de alimentatietermijn op grond van de hardheidsclausule van art. 1:157 lid 7 BW ook ter gelegenheid van de eerste vaststelling van de partneralimentatie kan worden gedaan.^[37]Ik deel dit standpunt niet en leg dat als volgt uit.

4.4

Gelet op de datum van het inleidende verzoekschrift van de man (10 januari 2020) wordt de onderhavige zaak bestreken door de op 1 januari 2020 in werking getreden Wet herziening partneralimentatie.^[38]Met deze wet is onder andere beoogd om de duur van de partneralimentatie van maximaal twaalf jaren onder de voorheen geldende wetgeving (art. 1:157 lid 4 (oud) BW) terug te brengen tot in beginsel vijf jaren. In het gewijzigde art. 1:157 lid 1 BW is tot uitgangspunt genomen dat, indien de rechter geen termijn heeft vastgesteld, de verplichting tot het verstrekken van levensonderhoud na echtscheiding van rechtswege eindigt na het verstrijken van een termijn die gelijk is aan de helft van de duur van het huwelijk met een maximum van vijf jaren. Deze verkorting van de duur van partneralimentatie is als volgt toegelicht:

‘Een maximale termijn van twaalf jaar wordt als onrechtvaardig ervaren en weerhoudt ex-partners ervan om na een scheiding het eigen leven op te pakken. Bovendien is de lange alimentatieduur niet bevorderlijk voor de economische zelfstandigheid van de alimentatiegerechtigde. Tot slot kan de huidige maximale duur zorgen voor strijd en onvrede tussen de ex-partners, wat de kans op procedures en vechtscheidingen vergroot.’^[39]

4.5

Op het uitgangspunt in het gewijzigde art. 1:157 lid 1 BW wordt in de leden 2 t/m 4 van dit artikel een aantal uitzonderingen gemaakt voor bijzondere gevallen die leiden tot een langere duur van de partneralimentatie dan vijf jaren. In de onderhavige zaak gaat het om de meer algemene uitzondering in het zevende lid van art. 1:157 BW, de hardheidsclausule. Het zevende lid luidt als volgt:

‘Indien ongewijzigde handhaving van de beëindiging van de uitkering ten gevolge van het verstrijken van de in het eerste tot en met vierde lid bedoelde termijn, gelet op alle omstandigheden van het geval, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet kan worden gevergd van degene die recht heeft op die uitkering, kan de rechter op diens verzoek alsnog een termijn vaststellen. Het verzoek daartoe wordt ingediend voordat drie maanden sinds de beëindiging van de uitkering zijn verstreken. De rechter bepaalt bij de uitspraak of verlenging van de termijn na ommekomst daarvan al dan niet mogelijk is.’

4.6

In de wetgeving vóór 1 januari 2020 kwam de hardheidsclausule ook voor, maar dan in andere bewoordingen. Zie het vijfde lid van art. 1:157 (oud) BW:

‘Indien de beëindiging van de uitkering ten gevolge van het verstrijken van de in het vierde lid bedoelde termijn van zo ingrijpende aard is dat ongewijzigde handhaving van die termijn naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid van degene die tot de uitkering gerechtigd is niet kan worden gevergd, kan de rechter op diens verzoek alsnog een termijn vaststellen. Het verzoek daartoe dient te worden ingediend voordat drie maanden sinds de beëindiging zijn verstreken. De rechter bepaalt bij de uitspraak of verlenging van de termijn na ommekomst daarvan al dan niet mogelijk is.’

4.7

Aan een beroep op de hardheidsclausule van art. 1:157 lid 5 (oud) BW werden hoge eisen gesteld.^[40]Dit had tot gevolg dat een beroep op de hardheidsclausule in de wetgeving vóór 1 januari 2020 vaak niet slaagde.^[41]

4.8

In art. 1:157 lid 6 BW van het oorspronkelijke wetsvoorstel herziening partneralimentatie was de hardheidsclausule van art. 1:157 lid 5 (oud) BW, op een aantal redactionele punten na, overgenomen.^[42]

4.9

Bij amendement van de leden Van Nispen en Van Toorenburg is een wijziging in art. 1:157 lid 6 BW van het wetsvoorstel voorgesteld, waarmee is beoogd het strenge toetsingskader van art. 1:157 lid 5 (oud) BW te versoepelen.^[43]Dit amendement is overgenomen in het wetsvoorstel,^[44]hetgeen heeft geleid tot de huidige tekst van art. 1:157 lid 7 BW. Hiermee is de maatstaf voor de beoordeling van een beroep op de hardheidsclausule in de nieuwe wetgeving versoepeld.

4.1

Ten aanzien van het tijdstip waarop een verzoek tot verlenging van de alimentatietermijn uiterlijk moet worden gedaan, heeft art. 1:157 BW (op een redactioneel punt na)^[45]geen wijziging ondergaan. Zowel volgens art. 1:157 lid 7 BW als art. 1:157 lid 5 (oud) BW geldt dat een verlengingsverzoek op grond van de hardheidsclausule wordt ingediend voordat drie maanden sinds de beëindiging van de uitkering zijn verstreken. Dit betreft een vervaltermijn waarbinnen een verzoek tot verlenging van de alimentatietermijn uiterlijk moet worden ingediend.

4.11

Art. 1:157 BW, zowel in de voormalige als de huidige versie, geeft niet aan wanneer een verzoek tot verlenging van de alimentatietermijn op grond van de hardheidsclausule op zijn vroegst kan worden ingediend.

4.12

In de parlementaire geschiedenis van art. 1:157 lid 5 (oud) BW is aandacht besteed aan de vraag op welk moment een verlengingsverzoek op grond van de hardheidsclausule kan worden gedaan. Ik wijs op de volgende passage uit de memorie van toelichting:

‘De vraag of er grond is voor verlenging van de onderhoudsplicht na het verstrijken van de termijn van 12 jaar, kan door de rechter slechts worden beoordeeld aan de hand van de omstandigheden die zich op dat tijdstip voordoen. Het ligt dan ook voor de hand dat het verzoek tot verlenging wordt gedaan tegen de tijd dat de alimentatie als gevolg van het verstrijken van de termijn van 12 jaar zou eindigen. Van de rechter kan niet worden gevergd dat hij veel eerder een beslissing zou moeten nemen omtrent al dan niet verlenging. Hij zou dan moeten oordelen over een situatie die nog in de toekomst verscholen ligt. Dat zou slechts tot procederen uitlokken. Bovendien kan op deze wijze op de meest zorgvuldige wijze door de rechter aandacht worden geschonken aan de bijzondere omstandigheden van de alimentatiegerechtigde.’^[46]

4.13

In lijn met deze toelichting zou ik menen dat de aard van de hardheidsclausule zich verzet tegen het door het middel verdedigde standpunt dat een verzoek om verlenging van de alimentatietermijn op grond van de hardheidsclausule op een eerder moment dan in het zicht van het einde van de in art. 1:157 lid 1 t/m lid 4 BW genoemde alimentatietermijn kan worden gedaan. Bij de beoordeling van een verlengingsverzoek zal de rechter rekening moeten houden met alle omstandigheden van het geval ten tijde van zijn beslissing, om te voorkomen dat de beslissing niet voldoet aan de actuele behoefte van de alimentatiegerechtigde en de actuele draagkracht van de alimentatieplichtige. Het door het middel verdedigde standpunt zou ertoe leiden dat de rechter bij de beoordeling van een verlengingsverzoek dat is gedaan ter gelegenheid van de eerste vaststelling van de partneralimentatie, vooruit zou moeten lopen op omstandigheden in de toekomst, die aan wijziging onderhevig kunnen zijn.

4.14

Dit geldt ook wanneer bij de eerste vaststelling van de partneralimentatie al duidelijk is dat de alimentatiegerechtigde niet in staat zal zijn in de voor hem geldende alimentatietermijn economische zelfstandigheid te verwerven, bijvoorbeeld omdat de onderhoudsgerechtigde volledig arbeidsongeschikt of ernstig chronisch ziek is geraakt, zodanig dat van meet af aan vrijwel zeker vaststaat dat hij na afloop van de alimentatietermijn niet in zijn eigen levensonderhoud zal kunnen voorzien.^[47]Nog daargelaten dat niet kan worden uitgesloten dat de financiële situatie van de alimentatiegerechtigde in de toekomst zou kunnen verbeteren, bijvoorbeeld door het verkrijgen van een erfenis, is het lastig te voorspellen of de draagkracht van de alimentatieplichtige toereikend zal zijn om de alimentatie voor de toekomst, in de verlengde periode, te blijven betalen.

4.15

Indien (onverhoopt) met het middel zou moeten worden aangenomen dat een verzoek tot verlenging van de alimentatietermijn op grond van de hardheidsclausule wel mogelijk is bij de eerste vaststelling van de partneralimentatie, geldt dat het de rechter vrij staat om het verlengingsverzoek af te wijzen omdat hij zich onvoldoende in staat acht om te beoordelen of ongewijzigde handhaving van de beëindiging van de uitkering ten gevolge van het verstrijken van de in art. 1:157 lid 1 t/m 4 BW bedoelde termijn, gelet op alle omstandigheden van het geval, naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet kan worden gevergd van de alimentatiegerechtigde. Het nadeel van deze benadering is dat zij, in de woorden van de hiervoor aangehaalde memorie van toelichting, tot procederen zal uitlokken.

4.16

Dit brengt mij tot de conclusie dat art. 1:157 lid 7 BW zich ertegen verzet dat op een eerder moment dan in het zicht van het einde van de alimentatietermijn bedoeld in art. 1:157 lid 1 t/m 4 BW een verzoek tot verlenging van de alimentatietermijn op grond van de hardheidsclausule wordt gedaan, omdat de rechter anders niet met inachtneming van alle actuele omstandigheden aan de zijde van zowel de alimentatiegerechtigde (behoefte) als de alimentatieplichtige (draagkracht) kan beoordelen of ongewijzigde handhaving van de beëindiging van de alimentatie naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid niet kan worden gevergd van de alimentatiegerechtigde.

4.17

Gelet op het voorgaande heeft het hof in rov. 5.29 naar mijn mening terecht geoordeeld dat geen wettelijke basis aanwezig is voor het op voorhand reeds verlengen van de alimentatietermijn op het moment dat de eerste definitieve vaststelling van de alimentatie plaatsvindt. De daartegen gerichte klacht van het middel faalt.

4.18

Verder klaagt het middel (p. 34, onder 2) dat, als het oordeel van het hof zou inhouden dat het verzoek om de alimentatietermijn op grond van de hardheidsclausule op voorhand te verlengen in dit geval niet toewijsbaar is, dat oordeel onjuist of onbegrijpelijk is. Het hof gaat immers niet in, zo betoogt het middel, op de inhoudelijke argumenten die de vrouw heeft aangevoerd waaruit zou blijken dat op voorhand de alimentatietermijn met vijf jaar verlengd dient te worden.

4.19

Deze klacht faalt bij gebrek aan feitelijke grondslag. Het hof is in rov. 5.29 niet toegekomen aan een inhoudelijke beoordeling van het verlengingsverzoek van de vrouw op grond van de hardheidsclausule in art. 1:157 lid 7 BW, omdat dat verzoek in de visie van het hof pas kan worden gedaan bij (of, zo voeg ik daaraan toe, in het zicht van) het verstrijken van de alimentatietermijn op grond van art. 1:157 lid 1 BW.

5.Conclusie

De conclusie strekt tot verwerping, zowel in het principale als in het incidentele cassatieberoep.

De Procureur-Generaal bij de

Hoge Raad der Nederlanden

A-G