Conclusie
Zaaknr. C06/099HR
Mr. Wuisman
Zitting van 15 juni 2007
CONCLUSIE inzake:
1. de naamloze vennootschap Allianz Nederland Schadeverzekering N.V.;
2. de naamloze vennootschap Fortis Corporate Insurance N.V.,
eiseressen tot cassatie,
advocaat: mr. R.S. Meijer,
tegen
de vereniging Staedion
verweerster in cassatie
advocaat: mr. J. van Duijvendijk-Brand
1. Feiten((1)) en procesverloop
1.1 In cassatie kan van de volgende feiten worden uitgegaan:
(i) In december 1999 zijn een drietal woningbouwverenigingen in het gewest Haaglanden - Algemene Woningbouwvereniging (AWV), De Goede Woning en Christelijke Woningbouwvereniging Patrimonium (Patrimonium) - gefuseerd. Patrimonium was de verkrijgende partij. Sinds 4 december 2000 voert de nieuwe combinatie de naam Staedion.
(ii) Tot het woningbestand van Staedion behoren onder meer bijna 60 woningen aan de Strausslaan in Den Haag, die vóór de zojuist genoemde fusie in bezit waren van AWV. In november 1999 werd bij een meting in die AWV-woningen een asbestverontreiniging aangetroffen die volgens een pilot-onderzoek 300.000-500.000 vezelequivalenten per kubieke meter lucht (hierna: ve/m3) bedroeg. Dat is ruim boven het in de Regeling Bouwbesluit materialen 1998 voor bestaande woningen gehanteerde "maximaal toelaatbaar risico niveau" (het zgn. MTR-niveau) van 100.000 ve/m3. Deze mate van blootstelling aan asbest werd dermate ernstig geoordeeld dat besloten is direct tot sanering over te gaan. De kosten die verband hielden met het reinigen en vervangen van met asbestvezel verontreinigde (inboedel)goederen zijn vergoed door de aansprakelijkheidsverzekeraar van AWV, Reaal Schadeverzekering N.V.
(iii) De onder (ii) genoemde sanering leidde tot grote maatschappelijke onrust in de betrokken wijk. Dit vormde voor Staedion aanleiding om, in overleg met de gemeente Den Haag (hierna: de Gemeente), ook bij andere woningen die zij in bezit had een risico-inventarisatie te doen uitvoeren met betrekking tot de aanwezigheid van asbest. Bij deze risico-inventarisatie zijn onder meer 360 woningen betrokken, die deel uitmaken van drie wooncomplexen die vóór de zojuist genoemde fusie aan Patrimonium toehoorden. Daarin zijn bij de bouw platen met niet-hechtgebonden asbest verwerkt.
(iv) Het in asbest gespecialiseerde bureau BME Asbestconsult B.V. (hierna: BME) heeft in de drie hiervoor genoemde complexen risico-inventarisaties((2)) uitgevoerd conform de Nationale Beoordelingsrichtlijn BRL 5052, een (destijds) algemeen aanvaarde en in brede (asbest)kring gehanteerde onderzoeksmethode. BME heeft bij deze risico-inventarisaties aan de hand van steekproeven asbestbesmetting aangetroffen variërend van 2.492-2.948 ve/m3 in de woonkamer en van 5.765-5.964 ve/m3 in de trapkast. Dat is boven het in de toelichting op de Regeling Bouwbesluit materialen 1998 genoemde "Verwaarloosbaar Risico niveau" (het zgn. VR-niveau) van 1000 ve/m3. Aan de asbestbesmetting heeft BME de kwalificatie "prioriteit 1" toegekend, hetgeen wil zeggen: "korte termijn, sanering of emissiebeperkende maatregelen dringend noodzakelijk".
(v) De eerste resultaten van de metingen ontving Staedion op 14 januari 2000. Op basis van dit advies heeft Staedion 309 van de hiervoor bedoelde 360 woningen doen saneren. De sanering is medio februari 2000 van start gegaan en heeft zo'n 6 maanden tijd in beslag genomen((3)). De maatregelen hielden - kort gezegd - in: verwijdering van asbestplaten in de betreffende woningen alsmede reiniging en/of vervanging van de inboedelgoederen in verband met (al dan niet ten gevolge van de verwijdering) op die inboedelgoederen neergeslagen asbestvezels((4)). De sanering is uitgevoerd zonder dat Staedion daartoe door de overheid is verplicht en ook zonder dat Staedion door iemand aansprakelijk is gesteld.
(vi) Staedion is (via haar rechtsvoorgangster Patrimonium) tegen aansprakelijkheid voor personen- en zaakschade van derden verzekerd bij (rechtsvoorgangers van) Allianz (voor 60%) en Fortis (40%). Punt 12 van de op deze AVB-verzekeringsovereenkomst van toepassing zijnde voorwaarden VA 930-01 luidt:
"12. De verzekering dekt de aansprakelijkheid van verzekerden voor door derden geleden schade (incluis alle op geld waardeerbare gevolgschade en smartengeld) als gevolg van:
12.1 letsel of aantasting van de gezondheid al dan niet de dood ten gevolge hebbende (hierna te noemen personenschade)
12.2 beschadiging, vernietiging, verontreiniging, verlies of het vuil worden van zaken of het zich daarop bevinden van vreemde stoffen (hierna te noemen: zaakschade);
Mits de personen- en/of zaakschade is ontstaan tijdens de looptijd van de verzekering."
(vii) Op 3 februari 2000 heeft Staedions assurantietussenpersoon, AON, de claim per fax gemeld bij de rechtsvoorgangster van Allianz (Royal Nederland). Daarna heeft AON, in overleg met (beide) verzekeraars, [betrokkene 1] als expert benoemd. Voorts is het bureau [A] ingeschakeld om de schade per woning in kaart te brengen. Dit bureau heeft de totale schade vastgesteld op fl. 687.636.-.
1.2 Staedion stelt zich op het standpunt dat de kosten die zij heeft moeten maken in verband met het reinigen en of vervangen van de inboedelgoederen in de gesaneerde woningen, op grond van de verzekeringsovereenkomst voor rekening van Allianz en Fortis (hierna te samen: verzekeraars) dienen te komen. Niet alleen zal zij naar haar mening bij realisatie van de verhoogde besmettingskans - het optreden van asbestgerelateerde aandoeningen bij de bewoners - aansprakelijk voor de personenschade kunnen worden gehouden, maar zijn de genoemde reinigings- en vervangingskosten ook te beschouwen als beredderingskosten in de zin van art. 283 lid 2 K. Er was volgens haar nl. sprake van een onmiddellijk dreigend gevaar ter afwending waarvan de redelijke en doelmatige maatregelen ten behoeve van de verzekeraars zijn genomen. Omdat ook de nodige vezels op de inboedelgoederen waren neergeslagen en deze ook aanleiding tot onverantwoord hoge luchtconcentraties konden geven, kon vanuit gezondheidsoptiek niet worden volstaan met verwijdering van asbestplaten.
1.3 Nadat de verzekeraars te kennen hadden gegeven de kosten van de reiniging en vervanging van de inboedelgoederen niet voor hun rekening te willen nemen, heeft Staedion bij exploit van 26 oktober 2001 tegen hen een procedure bij de rechtbank Rotterdam ingeleid en gevorderd: (i) een verklaring voor recht dat verzekeraars, elk voor het deel dat hen aangaat, gehouden zijn voor de kosten dekking te verlenen op grond van één of beide met hen gesloten AVB-polissen, (ii) Allianz te veroordelen tot betaling van € 187.221,54 te vermeerderen met buitengerechtelijke kosten en wettelijke rente, (iii) Fortis te veroordelen tot betaling van € 124.814,06 te vermeerderen met buitengerechtelijke kosten en wettelijke rente en (iv) hoofdelijke veroordeling van verzekeraars in de proceskosten.
1.4 Verzekeraars hebben de vorderingen op diverse gronden bestreden. Als verweer hebben zij, kort samengevat en voor zover in cassatie nog van belang, aangevoerd: (a) Staedion is jegens de bewoners niet aansprakelijk nu geen sprake is geweest van een relevant gezondheidsrisico; (b) van bereddingskosten in de zin van art. 283 K is geen sprake, want een onmiddellijk dreigend gevaar als in dat artikel vereist was niet aanwezig; (c) de doorgevoerde sanering diende niet het belang van de verzekeraars.
1.5 Bij vonnis van 9 juli 2003 heeft de Rechtbank te Rotterdam de vorderingen van Staedion afgewezen. Om de in de rov. 5.1 en 5.2 vermelde redenen slagen naar haar oordeel de in 1.4 onder a. en b. genoemde verweren.
1.6 Tegen deze beslissing heeft Staedion, onder aanvoering van een drietal grieven, hoger beroep aangetekend. Daarbij heeft zij de grondslag van haar vordering nog aangevuld in die zin dat de door haar gemaakte kosten niet alleen zijn gemaakt ter voorkoming van aansprakelijkheid voor personenschade, maar ook ter voorkoming en deels ook ter ongedaanmaking van zaakschade.
1.7 Verzekeraars hebben opnieuw gemotiveerd verweer gevoerd.
1.8 Bij arrest van 6 december 2005 heeft het Gerechtshof te 's-Gravenhage het vonnis van de rechtbank vernietigd en de vorderingen van Staedion (grotendeels) alsnog toegewezen. Naar het oordeel van het Hof was er ten tijde van het uitvoeren van de saneringswerkzaamheden sprake van een onmiddellijk dreigend gevaar in de zin van artikel 283 K en kon Staedion in redelijkheid besluiten om over te gaan tot de doorgevoerde sanering (zie met name de rov. 5 en 11). Bovendien kan in redelijkheid worden aangenomen dat Staedion bij het nalaten van saneringsmaatregelen na het dringende advies van BME jegens de betrokken huurders (en/of de betrokken overige bewoners) aansprakelijk zou zijn geweest in geval van daadwerkelijke gezondheidsschade als gevolg van de asbestbesmetting in de woningen (rov. 17). De kosten, waarvoor zij vergoeding verlangt, kunnen derhalve als bereddingskosten in de zin van artikel 283 K worden aangemerkt
1.9 Tegen deze beslissing hebben verzekeraars bij exploit van 6 maart 2006 cassatieberoep ingesteld. In verband met het feit dat bij het openen bij de deurwaarder van het digitaal ontvangen exploit tekstgedeelten in het lichaam van de dagvaarding waren weggevallen en dat pas na het uitbrengen van het exploit werd ontdekt, heeft de advocaat van Staedion op 10 maart 2006 een herstelexploit doen uitbrengen((5)). Het cassatieberoep is daarmee tijdig en regelmatig ingesteld((6)). Staedion heeft bij antwoord geconcludeerd tot verwerping van het beroep. Beide partijen hebben de zaak schriftelijk doen toelichten en tenslotte nog gere- en gedupliceerd.
2. Bespreking van het cassatiemiddel
inleidende opmerkingen
2.1 Per 1 januari 2006 is titel 17 van boek 7 van het BW, waarin de nieuwe regels betreffende de verzekeringsovereenkomst zijn ondergebracht, in werking getreden. De artikelen 7:957 en 959 bevatten bepalingen betreffende de bereddingsplicht. Hoewel aan deze artikelen directe werking toekomt, vinden zij te dezen geen toepassing. Het hof heeft het in cassatie bestreden arrest op 6 december 2005 uitgesproken en artikel 74, lid 4 Ow NBW staat aan toepassing van de artikelen in de onderhavige cassatieprocedure in de weg. Kortom, in de onderhavige zaak zal van de gelding van artikel 283 K dienen te worden uitgegaan.
2.2 Zoals de Hoge Raad in rov. 5.2 van zijn arrest van 10 oktober 2003 nog eens((7)) aangaf, steekt achter artikel 283 K het oogmerk enerzijds om te voorkomen dat de verzekerde in geval van een evenement tegen de gevolgen waarvan hij verzekerd is, vertrouwend op het bestaan van de verzekering, de maatregelen tot beperking of voorkoming van die gevolgen achterwege laat die hij bij normale zorgvuldigheid zonder die verzekering zou hebben genomen (lid 1 van het artikel), en anderzijds om aan de verzekerde de garantie te geven dat de kosten van zulke maatregelen, mits redelijkerwijze verantwoord, ten laste van de verzekeraar komen, ook al zouden de maatregelen uiteindelijk vergeefs blijken te zijn geweest (lid 2 van het artikel).
2.3 Artikel 283 K geldt ook voor een verzekering die dekking biedt tegen het risico van aansprakelijkheid voor schade. Bij een dergelijke verzekering komen, voor zover in de polis niet anders is bepaald, de aan de naleving van de bereddingsplicht verbonden kosten voor vergoeding door de verzekeraar in aanmerking, voorzover:
a. de kosten verband houden met inspanningen door of vanwege de verzekerde;
b. de inspanningen het belang dienen dat de verzekeraar geacht kan worden zich met de aansprakelijkheidsverzekering te hebben aangetrokken, hetgeen praktisch gesproken betekent dat de inspanningen dienen te zijn gericht op het voorkomen of verminderen van schade waarvoor de verzekeraar, in geval van aansprakelijkheid van de verzekerde voor die schade, onder de verzekering dekking dient te bieden((8));
c. de inspanningen worden verricht vanwege een onmiddellijke dreiging van het intre-den van een schade-evenement, althans na het intreden van een schade-evenement;
In artikel 283 K wordt niet met zoveel woorden gesproken van 'een onmiddellijke dreiging van de verwezenlijking van het gevaar/risico' of - in termen van artikel 7:957 BW - van 'het ophanden zijn van de verwezenlijking van het risico'. Toch wordt dit vereiste in artikel 283 K gelezen. De bedoeling daarvan is niet alleen om aan te geven dat er reeds bij een 'onmiddellijk dreigend gevaar' een bereddingsplicht bestaat, maar ook om daarmee van vergoeding uit te sluiten de kosten die ter vermijding of vermindering van schade worden gemaakt, zonder dat er op dat moment sprake is van een onmiddellijk dreigend gevaar. Men spreekt in dat verband wel van kosten, die verband houden met de naleving van de plicht om in het algemeen het intreden van schade te voorkomen of beperken. ((9))
Of er sprake is van een 'onmiddellijk dreigend gevaar' dient beoordeeld te worden op deze voet of de verzekerde op het moment dat hij tot beredding overgaat in redelijkheid heeft kunnen aannemen dat er sprake was van een onmiddellijk dreigend gevaar van zodanige aard dat het onverwijld treffen van maatregelen geboden is. Daarbij mag hij zich ook laten leiden door wat ter zake deskundigen aangeven. Het feit dat later het gevaar geringer blijkt dan door de verzekerde redelijkerwijs ingeschat, brengt geen verval van het recht op vergoeding mee((10));
d. de kosten redelijkerwijs verantwoord zijn of - in termen van artikel 7:957 - binnen redelijke grenzen zijn gemaakt.
Niet vereist is dat de kosten daadwerkelijk hebben gebaat (zie lid 2 van artikel 283 K), maar wel dat de verzekerde op het moment van het maken van de kosten in redelijkheid heeft kunnen menen dat zij tot het voorkomen en/of verminderen van schade konden leiden en ook overigens door het aanwezig geachte gevaar gerechtvaardigd werden. Bij de beoordeling van de redelijkheid van de gemaakte kosten zal mede een rol spelen de mate waarin de verzekeraar de mogelijkheid van inspraak bij de genomen maatregelen heeft gehad ((11)).
2.4 De in cassatie voorgedragen klachten hebben betrekking op de vereisten onder b, c en d.
2.5 In de onderhavige zaak vormt een belangrijke vraag: bij een hoe grote mate van blootstelling aan asbest is het treffen van maatregelen geboden? In verband hiermee zijn door Staedion in het geding gebracht de Regeling Bouwbesluit materialen 1998 (RBm 1998; prod. 3 bij conclusie van repliek in eerste aanleg) en de GGD Richtlijnen Medische Milieukunde 2002 (GGD Richtlijnen 2002; prod. 43 bij akte houdende vermeerdering van eis tevens houdende producties in eerste aanleg). Deze regelingen geven uiting aan het beleid dat de overheid ten aanzien van het optreden bij asbestbesmetting in woningen voorstaat.
2.6 Uit de bij het RBm 1998 horende toelichting blijkt van het volgende.
Het RBm 1998 is bedoeld om voorschriften te geven waarin met betrekking tot voor mensen toegankelijke gebouwen de voor het binnenmilieu toelaatbare concentratie van asbestvezels wordt geregeld. Het RBm 1998 is gebaseerd op een advies van de Gezondheidsraad uit 1988. Voor het risico van blootstelling aan asbest zijn daarin de volgende grenswaarden geformuleerd:
- verwaarloosbare risiconiveau (VR): blootstelling tot aan een jaargemiddelde van 1000 ve/m3 (vezelequivalenten per kubieke meter);
- maximaal toelaatbaar risico (MTR): blootstelling tot aan een jaargemiddelde van 100.000 ve/m3.
In artikel 4.1 is bepaald dat de getalswaarde tussen enerzijds de concentratie van asbestvezels in de binnenlucht van en voor mensen toegankelijke ruimte van een gebouw en anderzijds de concentratie van asbestvezels in de buitenlucht, uitgedrukt in ve/m3, niet groter dan 1.000 mag zijn. Bij een concentratie boven de 2000 ve/m3 kan, zo is in artikel 4.2 bepaald, de concentratie in de buitenlucht buiten aanmerking worden gelaten. De handhaving van het voorschrift, ook bij bestaande bouw, is aan het College van Burgemeester en Wethouders van een Gemeente. In verband daarmee wordt in de toelichting (p. 6, § 3.3.2, r.k.) nog opgemerkt: "De grenswaarde die burgemeester en wethouders nog toelaatbaar achten bij een bestaand gebouw, alvorens zij in uiterste instantie overgaan tot aanschrijving, is hun bevoegdheid. Overschrijding van het MTR-niveau zou, gelet op het advies van de Gezondheidsraad, zonder meer reden moeten zijn om tot aanschrijving over te gaan. Bij concentraties aan asbestvezels tussen het MTR-niveau en het VR-niveau zullen burgemeester en wethouders een afweging moeten maken ten aanzien van de bij het treffen van de voorzieningen betrokken belangen. "
2.7 Aan de GGD Richtlijn 2002 zijn de volgende citaten ontleend:
- blz. 1: Deze richtlijn beperkt zich tot de inschatting van gezondheidsrisico's van asbest in woningen.
- blz. 5: In beginsel dient elke vermijdbare blootstelling aan een gevaarlijke stof gereduceerd te worden (ALARA-principe: "as low as reasonably possible"). In relatie tot asbestblootstelling heeft ook de Gezondheidsraad zich in 1988 op dit standpunt gesteld (Sloof, 1990). Circa 20 jaar na de eerste asbestregelgeving kan dat in een aantal gevallen betekenen, dat anno 2002 in Nederland het te verwaarlozen risiconiveau (VR) niet langer als onhaalbaar zal worden beschouwd. De steeds verder gaande aanscherping van de asbestwetgeving laat dat ook zien. Het VR wordt overigens formeel niet meer gehanteerd in het milieubeleid.
- blz. 7: Bij asbestverontreiniging vormt inademing van asbestvezels de enige relevante blootstelling.
- blz. 11: Hoe langer men wordt blootgesteld aan een bepaalde hoeveelheid asbestvezelsvia de lucht, hoe groter de kans op het krijgen van kanker.
- blz. 10: Voor asbest in de lucht zijn de volgende niet-wettelijke milieukwaliteitsnormen vastgesteld (VROM 1999b):
Streefwaarde (VR) : 1.000 vezelequivalenten/m3 (jaargemiddelde).
MTR : 100.000 vezelequivalenten/m3 (jaargemiddelde)
.........................
Het Nederlandse milieubeleid is gericht op vermindering van de risico's van blootstelling aan asbest via de lucht tot in elk geval het MTR en zover mogelijk daaronder. Dit geldt voor zowel de binnen - als de buitenlucht. Beneden het MTR geldt het ALARA-principe ('as low as reasonably achievable'). Het nemen van maatregelen beneden het MTR hangt onder meer af van kosten en technische mogelijkheden. Bovengenoemde normen van VROM hebben geen wettelijke status, maar het betreft wel beleid dat door de regering en de Tweede Kamer besproken en geaccordeerd is (Infomil, 1997)((12)).
onderdeel 1
2.8 In onderdeel 1 wordt aan de orde gesteld of het hof wel de grenzen van de grondslag van de ingestelde vorderingen in acht heeft genomen. In de eerste alinea van het onderdeel wordt betoogd dat het hof over het hoofd heeft gezien, althans niet voldoende kenbaar in zijn arrest heeft verdisconteerd, dat het de toewijsbaarheid van de op vergoeding van de kosten ter voorkoming van personenschade gerichte vorderingen slechts had te beoordelen uitgaande van een asbestbesmetting van alleen de inboedelgoederen en niet van de woningen in hun geheel. In de vierde alinea van het onderdeel wordt ter verklaring van het belang van het aan te houden uitgangspunt daaraan toegevoegd dat het "zonder meer voor de hand (ligt) dat - na de verwijdering van de asbestplaten als de (primaire) besmettingsbron en de overige sanering van de verhuurde ruimten - het gezondheidsgevaar dat alleen nog van de besmette inboedelgoederen uitging, slechts een fractie heeft gevormd van de vooraf gemeten asbest belasting in de betreffende 'Patrimonium"-woningen" en "daarom kan ook niet - laat staan zonder nadere motivering - worden aangenomen dat (......) bij deze inboedelgoederen sprake was van een overschrijding van het VR-niveau, zodat daarop niet kan worden gebaseerd dat in zoverre sprake was van een redelijkerwijs door Staedion te duchten onmiddellijk dreigend gevaar dat alleen door het direct reinigen - laat staan vervangen - van de inboedelgoederen kon worden opgeheven."
2.9 In onderdeel 1 stellen verzekeraars een begrenzing aan de beoordeling van de omvang en aard van het aan de asbestbesmetting verbonden gevaar die het hof klaarblijkelijk niet in de stellingen van de verzekeraars heeft gelezen (en de rechtbank overigens ook niet). Van een onbegrijpelijke uitleg van de proceshouding van de verzekeraars te dezen is geen sprake. Beziet men het geheel van de desbetreffende stellingen van verzekeraars((13)), dan kan zeer wel worden geconcludeerd dat de verzekeraars in de vorige instanties als vertrekpunt hebben genomen de bevindingen van BME inzake de aanwezige asbestbesmetting in de betrokken woningen in hun geheel en op die basis hebben bestreden (a) dat Staedion bij het achterwege laten of uitstellen van de maatregelen, die zij met betrekking tot de inboedelgoederen heeft getroffen, het risico van aansprakelijkheid voor schade zou hebben gelopen, (b) dat er in verband met de inboedelgoederen sprake was van een onmiddellijk dreigend gevaar en (c) dat de ten aanzien van de inboedelgoederen getroffen maatregelen redelijkerwijs verantwoord en de daaraan verbonden kosten redelijk zijn. Onderdeel 1 stuit derhalve op een niet onbegrijpelijke uitleg van de proceshouding van de verzekeraars in de vorige instanties af.
2.10 Op hetgeen in de slotalinea van onderdeel 1 wordt opgemerkt over de redelijkheid en vergoedbaarheid van de door Staedion met betrekking tot de inboedelgoederen doorgevoerde saneringsmaatregel, wordt hieronder in 2.22 ingegaan.
onderdeel 3
2.11 In onderdeel 3 wordt met twee motiveringsklachten bestreden de verwerping door het hof in rov. 17 van het primaire verweer van verzekeraars dat Staedion niet aansprakelijk kan worden gehouden voor personen- en zaakschade. Omtrent die aansprakelijkheid overweegt het hof:
"Naar het oordeel van het hof valt in redelijkheid aan te nemen dat Staedion, bij gebreke van het treffen van saneringsmaatregelen na dringend advies van BME, uit hoofde van onrechtmatige daad aansprakelijk zou zijn geweest jegens de betrokken huurders (en/of de betrokken overige bewoners) in geval van (daadwerkelijke) gezondheidsschade veroorzaakt door asbestbesmetting in de woningen."
2.12 Een van de motiveringsklachten houdt in dat het hof aanneemt dat ondanks de zeer geringe overschrijding van het VR-niveau het zonder meer aantoonbaar zal zijn dat een eventuele asbestziekte van een (ex-)bewoner zonder meer aan de woonsituatie bij Patrimonium zou zijn toe te rekenen.
Bij deze klacht wordt uit het oog verloren dat het hof, ten einde de vraag te kunnen beantwoorden of Staedion aansprakelijk zou kunnen worden gehouden voor schade indien zij de nu door haar getroffen maatregelen achterwege zou hebben gelaten, niet anders dan veronderstellenderwijs kon uitgaan van een causaal verband tussen de schade en het achterwege laten of uitstellen van de maatregelen door Staedion. Omdat niet van concrete gevallen kan worden uitgegaan, valt immers niet te overzien door wie welk bewijs op het vlak van het causaal verband moet en zal kunnen worden geleverd. Voor de motiveringsklacht zou eventueel ruimte zijn, indien nu al onherroepelijk zou vaststaan dat in geen enkel geval tot aansprakelijkheid van Staedion zal kunnen worden geconcludeerd, omdat het causaal verband om bewijstechnische redenen hoe dan ook niet zal kunnen worden aangenomen. Dat uitgangspunt kan echter niet worden aangehouden, want vaststaat dat in de betrokken woningen zich met asbest besmette inboedelgoederen bevonden en de asbestconcentratie boven het VR-niveau lag.
2.13 De tweede motiveringsklacht komt hierop neer dat het hof in rov. 17 niet ingaat op het betoog dat de in de betrokken woningen aangetroffen asbestconcentraties zodanig dicht bij het VR-niveau lagen dat hierbij slechts van een verwaarloosbaar gezondheidsrisico sprake is, waardoor het uitblijven van een (dadelijke, algehele en zeer kostbare) sanering geen toerekenbare gevaarzetting (in de zin van o.a. het Kelderluik-arrest) oplevert.
De klacht slaagt reeds niet omdat zij, mede omdat zij op onderdeel 1 voortbouwt, op een onjuiste feitelijke grondslag rust. Zij gaat uit van het de aanwezigheid van een slechts verwaarloos gezondheidsrisico. Gelet op wat hierboven omtrent onderdeel 1 is opgemerkt, dienen te dezen de BME-bevindingen over de asbestbesmetting in de betrokken woningen tot uitgangspunt te worden genomen. Dit betekent dat van een asbestbesmetting in de woningen boven het VR-niveau dient te worden uitgegaan. Het feit dat er geen sprake was van een overschrijding in zeer aanmerkelijke mate, doet er niet aan af dat zich een overschrijding voordeed. Mede vanwege het in het Nederlandse milieubeleid gehanteerde ALARA-principe (zie hierboven onder 2.7) was aan die overschrijding niet op voorhand iedere relevantie te ontzeggen.
Verder heeft bij 's hofs oordeelsvorming ongetwijfeld meegespeeld het feit van algemene bekendheid dat blootstelling aan asbest ernstige gevolgen voor de gezondheid kan hebben((14)). Aan het begin van rov. 5 wijst het hof er op dat reeds een incidentele blootstelling aan asbest(deeltjes) tot een aan asbestgerelateerde ziekte kan leiden, (waarover meer hierna onder 2.18). Ook al is - statistisch gezien - de kans dat het zojuist genoemde risico zich verwezenlijkt klein, toch neemt dat niet weg (a) dat het gaat om een risico met mogelijk ernstige gevolgen voor de gezondheid en (b) dat niet met voldoende zekerheid vooraf valt aan te geven bij wie het risico zich wanneer zal verwezenlijken. Tegen deze achtergrond gezien, is het geenszins onbegrijpelijk dat het hof van oordeel is dat in redelijkheid valt aan te nemen dat Staedion in een geval van (daadwerkelijke) gezondheidsschade veroorzaakt door asbestbesmetting in de woningen aansprakelijk zal worden gehouden wegens het niet treffen van saneringsmaatregelen ondanks het dringende advies van BME.
Dat het hof in de hoogte van het met de sanering van de inboedelgoederen gemoeide bedrag geen aanleiding heeft gevonden anders te oordelen, is ook niet onbegrijpelijk. Niet uit het oog mag worden verloren dat bij de sanering 309 woningen waren betrokken en ook dat - zoals zojuist al opgemerkt - niet uit te sluiten was dat het asbestrisico zich zou kunnen verwezenlijken met dan mogelijk ernstige gezondheidsschade, zonder dat met voldoende zekerheid vooraf was aan te geven bij wie en wanneer die verwezenlijking zich zou voordoen.
onderdeel 2
2.14 In onderdeel 2 is een veelheid van klachten opgenomen tegen deelbeslissingen van het hof die tezamen de grondslag vormen voor de oordelen van het hof dat Staedion op het moment van het nemen van de beslissing om tot de sanering over te gaan die uiteindelijk is uitgevoerd, kon en mocht uitgaan van het bestaan van een onmiddellijk dreigend gevaar, en dat de door Staedion doorgevoerde sanering als een redelijke maatregel tegen dat dreigende gevaar kan worden beschouwd.
2.15 In voetnoot 16 van de cassatiedagvaarding wordt opgemerkt dat de klachten van onderdeel 1 steeds 'ingelezen' moeten worden in de klachten van onderdeel 2. Voor zover hiermee wordt bedoeld om bij onderdeel 2 voort te bouwen op onderdeel 1, zal onderdeel 2 het lot van onderdeel 1 dienen te delen.
In dezelfde voetnoot wordt echter ook opgemerkt dat de klachten ook zelfstandig, te weten zonder inlezing van de klachten in onderdeel 1, moeten worden opgevat. Daarmee zal wel worden bedoeld dat de klachten in onderdeel 2 ook beoordeeld dienen te worden los van de in onderdeel 1 verdedigde begrenzing van de beoordeling van de vorderingen van Staedion. Dat zal hierna geschieden.
klachten in verband met het vereiste van onmiddellijk dreigend gevaar
2.16 Het hof oordeelt in rov. 11 dat van een 'onmiddellijk dreigend gevaar' reeds kan worden gesproken, indien er sprake is van een reëel gevaar voor schade dat slechts door een bijzondere maatregel kan worden weggenomen. In het bijzonder in subonderdeel e wordt dit oordeel als onjuist bestreden. Gesteld wordt: "Immers, voor de vergoedingsplicht van de verzekeraar is (juist) niet voldoende dat er "sprake is van een reëel gevaar voor schade dat slechts door het nemen van en bijzondere maatregel kan worden weggenomen", nu in dit criterium van het hof het hiervoor essentiële 'onmiddellijkheidsvereiste' ontbreekt."
Blijkens zijn referte in rov. 11 aan rov. 5, heeft het hof in rov. 11 met "een reëel gevaar voor schade" het oog op een gevaar voor de gezondheid, in verband waarmee het verder in aanmerking neemt: (i) het gevaar schuilt in blootstelling aan asbest; (ii) incidentele blootstelling aan asbest kan reeds leiden tot asbestgerelateerde ziekten (waarvan algemeen bekend is dat deze zeer ernstig van aard kunnen zijn); (iii) van de aanwezigheid van het gevaar is gebleken uit een naar aanleiding van een ander voorafgaand asbestincident gehouden onderzoek, dat een op het terrein van asbestonderzoek gespecialiseerd bureau had verricht conform een algemeen erkende methode; (iv) dat bureau had het advies gegeven dat sanering van de woningen op korte termijn dringend noodzakelijk was. Uit de door het hof in aanmerking genomen omstandigheden blijkt dat het hof is uitgegaan van een situatie, waarin de verzekerde op grond van een advies van een kundig onderzoeksbureau is uitgegaan van het bestaan van een zodanige bedreiging voor de gezondheid van een vrij groot aantal personen dat een onverwijld optreden tot afwending of beperking van die bedreiging geboden is. Een dergelijke situatie valt onder het voor de toepasselijkheid van artikel 283 K vereiste 'onmiddellijk dreigend gevaar'. Het hof ziet, om het anders te zeggen, het treffen van de saneringsmaatregelen van Staedion duidelijk niet als een geval van het betrachten van de normale en gebruikelijke zorg ter voorkoming in het algemeen van schade-evenementen.
Om de onjuistheid of onbegrijpelijkheid van 's hofs oordeel inzake het onmiddellijk dreigend gevaar aan te tonen wordt nog aangevoerd dat Staedion niet de maatregel heeft getroffen van een verbod met onmiddellijke ingang aan de bewoners om de woning nog te betreden. Het niet getroffen zijn van een zeer rigoureuze maatregel impliceert echter niet of in ieder geval niet zonder meer, dat er dan geen sprake kan zijn van een handelen in verband met een 'onmiddellijk dreigend gevaar'. Ook de gevallen van onmiddellijk dreigend gevaar kunnen bijvoorbeeld op het punt van ernst onderling verschillen, zodat er ook bij dergelijke gevallen ruimte is voor verschillende maatregelen. Het zal van de omstandigheden van het concrete geval afhangen, welke maatregel in welk geval als aangewezen is te beschouwen.
Ook wordt gewezen op het feit dat de saneringsoperatie 8 maanden heeft geduurd. Ook dat feit vormt geen steekhoudend tegenargument. Deze duur heeft ongetwijfeld te maken met het feit dat bij de sanering 309 woningen waren betrokken.
Kortom, er bestaat geen aanleiding om aan te nemen dat het hof, ook al overweegt het in rov. 11 dat voor het bestaan van een 'onmiddellijk dreigend gevaar' voldoende is de aanwezigheid van een reëel gevaar voor schade, het voor de toepasselijkheid van artikel 283 K vereiste van 'onmiddellijke dreigend gevaar' uit het oog heeft verloren.
2.17 De beantwoording van de vraag of er sprake is van een onmiddellijk dreigend gevaar, dient te geschieden vanuit het vertrekpunt of de verzekerde redelijkerwijs de aanwezigheid van een onmiddellijk dreigend gevaar heeft mogen aannemen. Verzekeraars bestrijden dat op zichzelf niet; zie de cassatiedagvaarding, blz. 9 bovenaan. In subonderdeel d wordt wel bestreden, kort samengevat, dat het hof heeft geoordeeld dat Staedion in redelijkheid heeft kunnen menen dat er sprake was van een onmiddellijk dreigend gevaar. Daartoe wordt gewezen op de kennis omtrent de asbestproblematiek in gebouwen en woningen die verondersteld mag worden bij Staedion als grote woningcorporatie aanwezig te zijn, inclusief de kennis van de strekking en ratio van de normen en criteria van de Regeling Bouwbesluit materialen 1998 voor asbestblootstelling. Vanwege die kennis moet het, zo wordt betoogd, voor Staedion rondom februari 2000 zonder meer duidelijk zijn geweest dat enig uitstel van de saneringsoperatie geen onmiddellijk dreigend, extra en ernstig gezondheidsgevaar voor de bewoners kon opleveren.
Het hof baseert zijn oordeel in rov. 5 over wat Staedion omtrent de situatie omstreeks januari en februari 2000 heeft mogen aannemen in belangrijke mate op het door BME verstrekte advies dat sanering van de woningen op korte termijn dringend noodzakelijk was. Dit betreft een feitelijk oordeel, dat in cassatie slechts op begrijpelijkheid kan worden getoetst. Dat wat in subonderdeel d wordt opgemerkt over de kennis inzake de asbestproblematiek die verondersteld wordt bij Staedion aanwezig te zijn, is zo algemeen of zo weinig specifiek dat op grond daarvan niet valt te concluderen, dat het onbegrijpelijk is dat het hof heeft geoordeeld dat Staedion op het advies van - op het gebied van asbest voor deskundig te houden - BME heeft mogen afgaan.
Bij het voorgaande is nog in aanmerking te nemen dat, zoals het hof aan het begin van rov. 5 overweegt, een incidentele blootstelling aan asbest(deeltjes) kan leiden tot een asbestgerelateerde ziekte, en dat, ook al is de kans dat een blootstelling tot een asbestziekte leidt niet groot, toch niet vooraf met voldoende zekerheid kan worden gezegd welke blootstelling tot een asbestziekte zal leiden, terwijl van algemene bekendheid is dat een asbestziekte een ernstige bedreiging voor de gezondheid kan vormen.
2.18 Naar aanleiding van het oordeel van het hof aan het begin van rov. 5 dat een incidentele blootstelling aan asbest(deeltjes) tot een asbest gerelateerde ziekte kan leiden, wordt in subonderdeel a opgemerkt, dat verzekeraars, anders dan het hof suggereert, wel degelijk gemotiveerd en gedocumenteerd hebben betoogd dat de kans dat een incidentele blootstelling aan asbest(deeltjes) tot een asbestgerelateerde ziekte volstrekt verwaarloosbaar is.
Met het bestreden oordeel wil het hof tot uitdrukking brengen dat zelfs het inademen van enkele asbestvezels al tot een asbestgerelateerde ziekte kan leiden. Dat hebben de verzekeraars ook gesteld; zie de conclusie van dupliek onder 4.4.1. In zoverre strijdt de klacht met wat de verzekeraars eerder zelf hebben gesteld.
Verder strandt de klacht hierop dat het hof de zojuist vermelde betoog van verzekeraars niet heeft miskend maar heeft verworpen, en dat die verwerping niet onbegrijpelijk is. Zoals hierboven onder 2.17 naar aanleiding van subonderdeel d opgemerkt, moet de kans op een asbestaandoening als gevolg van blootstelling aan asbest worden beoordeeld op basis van wat Staedion dienaangaande redelijkerwijs mocht aannemen en heeft het hof in rov. 5 kunnen oordelen dat Staedion in redelijkheid de mening heeft kunnen zijn toegedaan dat er sprake was van een onmiddellijk dreigend gevaar. Dit wordt ook uit het oog verloren met de opmerking in subonderdeel a over 'enig verder uitstel van de saneringsoperatie'.
2.19 Bij de klacht in subonderdeel b dat het advies van BME dat sanering of emissie beperkende maatregelen op korte termijn dringend noodzakelijk zijn, geen objectieve/ deskundige invulling van het onmiddellijkheidsvereiste van artikel 283 K vormt, wordt eveneens uit het oog verloren dat te dezen beslissend is hoe Staedion redelijkerwijs het advies van BME heeft mogen begrijpen. Dat het hof oordeelt dat Staedion uit het advies van de deskundige BME heeft mogen afleiden dat er sprake was van een onmiddellijk dreigend gevaar is niet onbegrijpelijk. Wederom zij verwezen naar de uiteenzettingen naar aanleiding subonderdeel d hierboven onder 2.17.
2.20 Voor zover bij subonderdeel c op de subonderdelen a en b wordt voortgebouwd is ook dat onderdeel gedoemd te falen, nu deze laatste onderdelen geen doel treffen.
Overigens, aangenomen dat het hof voor het bestaan van een onmiddellijk dreigend gevaar ook de al ontstane grote maatschappelijke onrust in aanmerking heeft genomen, is dat niet onbegrijpelijk. Die onrust kon in die zin aan het bestaan van een onmiddellijk dreigend gevaar bijdragen, dat zij de bewoners er toe zou kunnen brengen zelf onoordeelkundige maatregelen te treffen.
Met de verwijzing naar de (dringende) maatschappelijke zorgvuldigheidsplicht van Staedion wil het hof in rov. 5 niet meer aangeven dan dat Staedion, gegeven het beeld dat zij op grond van het advies van BME van de aard en ernst van asbestbesmetting had, haar verantwoordelijkheid tegenover de huurders en de overige bewoners heeft willen nemen.
2.21 In subonderdeel f wordt er over geklaagd dat het hof niet, althans niet gemotiveerd, heeft gerespondeerd op een essentieel betoog. Dat betoog houdt in, dat Staedion al lang vóór medio januari 2000 bekend was met de aanwezigheid van asbesthoudende platen in de 309 woningen en dat zij het heeft laten aankomen op 'maatschappelijke onrust' en 'overheidsbemoeienis', ten einde de gemaakte saneringskosten onder de noemer van een onmiddellijk dreigend gevaar voor rekening van de verzekeraars te kunnen laten komen.
Staedion is, zo heeft het hof in rov. 11 vastgesteld, tot de sanering van de 309 woningen overgegaan, pas nadat en omdat door het door BME met betrekking tot die woningen verrichte onderzoek, tot welk onderzoek is besloten na de ervaring van de ernstige asbestbesmetting in de AWV-woningen, het Staedion duidelijk is geworden dat er zich ook bij die woningen een asbestbesmetting van zodanige ernst voordeed dat het treffen van directe maatregelen was geboden. Die vaststelling houdt een verwerping van het hiervoor genoemde betoog van verzekeraars in. Van een niet, althans niet gemotiveerd responderen op een essentieel betoog is dan ook geen sprake.
klachten in verband met het vereiste van redelijke maatregelen en redelijke kosten, bezien in samenhang met het belang van de verzekeraars
2.22 In de subonderdelen d (cassatiedagvaarding blz. 13 onderaan en blz. 14 bovenaan) en e (laatste alinea) wordt nog er over geklaagd dat het hof ten onrechte het verweer van verzekeraars heeft verworpen dat - gelet op het belang van de verzekeraars, welk belang bij de toepassing van artikel 283 K centraal staat - ter afwending van het onmiddellijk dreigend gevaar volstaan had kunnen en dienen te worden met het sluiten/ontruimen van de woningen respectievelijk met het geven van een duidelijke en klemmende waarschuwing aan de bewoners tegen elk voortgezet gebruik van besmette inboedelgoederen. De relatief geringe kosten van die maatregelen zouden op grond van artikel 283 K de verzekeraars in rekening kunnen zijn gebracht.
Deze klacht faalt omdat zij, naar het voorkomt, stoelt op een onjuiste opvatting omtrent de betekenis die bij artikel 283 K aan het belang van de aansprakelijkheidsverzekeraar toekomt. Die betekenis is in beginsel hiertoe beperkt dat het belang van de verzekeraar meebrengt dat hij alleen dan tot vergoeding van bereddingskosten zal zijn gehouden, indien en voor zover de beredding betrekking heeft op het voorkomen of beperken van schade, waarvoor de aansprakelijkheidsverzekering dekking biedt. Is dat het geval dan wordt het belang, dat de verzekeraar zich met de aansprakelijkheidsverzekering heeft aangetrokken, gediend en is voldaan aan het vereiste voor toepassing van artikel 283 K dat de beredding betrekking heeft op een belang van de verzekeraar. Welke bereddingsmaatregelen redelijk zijn en welke kosten in dat verband redelijkerwijs mogen worden gemaakt, zijn vragen waarvan de beantwoording in ieder geval niet uitsluitend afhankelijk dient te worden gesteld van het financiële belang van de verzekeraar. Met de aansprakelijkheidsverzekering neemt de verzekeraar het risico over van aansprakelijkheid voor schade van de verzekerde jegens een derde; de aansprakelijkheidsverzekering is dus betrokken bij verhoudingen van de verzekerde tot derden, waarbij het gaat om aansprakelijkheid voor en afwikkeling van door derden geleden of te lijden schade. Zoals hierboven onder 2.2 vermeld, strekt artikel 283 K er toe te bevorderen, in geval van een aansprakelijkheidsverzekering, dat de verzekerde zich inspant om het ontstaan van schade bij derden te voorkomen of te beperken. Verder is voor een vergoeding onder dat artikel vereist dat de beredding geschiedt in verband met een onmiddellijk dreigende aantasting of een reeds plaatsgevonden hebbende aantasting van belangen van derden. Welke maatregelen van beredding zijn geboden, zal dan ook moeten worden beoordeeld naar wat in redelijkheid dient te worden ondernomen om het onmiddellijk dreigende gevaar van schade voor die derde te keren of om de schade, die uit de reeds plaatsgevonden hebbende aantasting voor die derde kan voortvloeien, zoveel mogelijk voor die derde te beperken. Het financiële belang van de verzekeraar zal wel nog deze rol kunnen spelen dat bij de beslissing over de te nemen maatregelen en de in verband daarmee te maken kosten in de aanwezigheid van een verzekering geen aanleiding mag worden gevonden om meer kosten te maken dan bij afwezigheid van de verzekering zouden worden gemaakt.
2.23 In het onderhavige geval spreekt ook om de volgende reden minder aan dat de verzekeraars zich bekreunen over de getroffen maatregelen en de daaraan verbonden kosten. Zij hebben al vóór de aanvang van de uitvoering van de saneringsmaatregelen, waarvoor een vergoeding wordt verlangd, mede via een deskundige ([betrokkene 1]) van die maatregelen kennis genomen. Niet is gesteld of gebleken dat er van de zijde van verzekeraars duidelijk geprotesteerd is tegen het nemen van die maatregelen of het maken van de aan die maatregelen verbonden kosten. Onder deze omstandigheid laat het achteraf alsnog bezwaar maken tegen de getroffen maatregelen en de daaraan verbonden kosten zich minder goed verenigen met de garantie in lid 2 van artikel 283 K dat de verzekeraar de bereddingskosten vergoedt.
3. Conclusie
Daar geen van de door eiseressen tot cassatie voorgedragen klachten gegrond voorkomen, wordt tot verwerping van het door hen ingestelde cassatieberoep geconcludeerd.
De Procureur-Generaal bij de
Hoge Raad der Nederlanden
1. Zie de in cassatie niet bestreden rov. 1 en 3 van het arrest van het Gerechtshof te 's-Gravenhage van 6 december 2005, alsmede de rov. 2.1 t/m 2.8 van het vonnis van de Rechtbank te Rotterdam van 9 juli 2003.
2. De betreffende rapporten zijn overgelegd als producties 4, 5 en 6 bij conclusie van repliek.
3. Zie: de conclusie van repliek, § 2.11 en de pleitnota in eerste aanleg aan de zijde van Staedion, p. 8, 4e alinea in groot lettercorps.
4. Zie o.m. de brief van Staedion aan de bewoners van de betreffende complexen (prod. 1 bij conclusie van antwoord) en memorie van grieven, § 2.3-4.
5. Zie wat daaromtrent wordt opgemerkt in § 4.7 van de Schriftelijke Toelichting van mr. Meijer.
6. Als herstelexploit kan slechts gelden een met bekwame spoed uitgebracht, dat wil in het algemeen zeggen: binnen 14 dagen na de oorspronkelijk aangezegde rechtsdag uitgebracht exploit dat een nieuwe rechtsdag aanzegt en gevolgd wordt door inschrijving ter rolle op die aangezegde rechtsdag. Dat is hier gebeurd. Zie daarover met verwijzingen naar jurisprudentie: Asser Procesrecht / Veegens-Korthals Altes-Groen (2005), nr. 139.
7. Aldus de Hoge Raad ook in HR 13 juni 1975, NJ 1975, 509.
8. Zie Asser-Clausing-Wansink, 1998, nr. 311, Scheltema-Mijnssen, 1998, nr. 6.22 en ook nog J.H. Wansink, De algemene aansprakelijkheidsverzekering, 2006, blz. 334 en 335.
9. Zie: A-G Mr Bloembergen, conclusie voor HR 2 mei 1997, NJ 1998, 281 (Forbo-arrest), onder 2.3; Asser-Clausing-Wansink, 1998, nr. 307; Scheltema-Mijnssen, 1998, nrs. 6.17 en 6.25; M.L. Hendrikse, Eigen schuld, bereddingsplicht en medewerkingsplicht in het schadeverzekeringsrecht, 2002, blz. 169-171, 177 en 178; L.C.P.M. van Acker, De bereddingsplicht van artikel 283 Wetboek van Koophandel, V-A 2001, blz. 83; J.H. Wansink, De algemene aansprakelijkheidsverzekering, 2006, blz. 327-332.
10. Zie in dit verband: HR 2 mei 1997, NJ 1998, 281 (Forbo-arrest), waarin de Hoge Raad het oordeel van het hof dat met het zojuist gestelde overeenkomt, niet onjuist oordeelt; A-G Mr. Bloembergen, conclusie voor het Forbo-arrest, onder 3.4; Asser-Clausing-Wansink, 1998, nr. 312; J.H Wansink, De algemene aansprakelijkheidsverzekering, 2006, blz. 328 en 329.
11. Zie: Asser-Clausing-Wansink, 1998, nr. 312 en M.L. Hendrikse, Eigen schuld, bereddingsplicht en medewerkingsplicht in het schadeverzekeringsrecht, 2002, blz. 176/177.
12. Als prod. 44 bij de rechtbank in het geding gebracht met de Akte houdende vermeerdering van eis tevens houdende produkties d.d. 23 januari 2003. Op de vraag 6.7: "Is het nodig niet-asbestbevattende materialen die zijn besmet met asbestvezels te verwijderen?, wordt onder meer geantwoord: "Wanneer schoonmaak niet mogelijk is, moet dringend worden aanbevolen besmette materialen te verwijderen, omdat besmette materialen risico's op blootstelling aan asbest veroorzaken."
13. Men zie in dit verband in het bijzonder de conclusie van antwoord in eerste aanleg, § 7.13; de conclusie van dupliek, §§ 4 en 6.3; de memorie van antwoord in appel, in het bijzonder §§ 6.4.10, 6.4.13 en 7.11 en de Pleitaantekeningen in appel van Mr. Niekerk, §§ 2.12 en 3.2.
14. Zie in dit verband de hierboven in 2.5 genoemde GGD-Richtlijnen 2002, prod. 43 bij de akte houdende vermeerdering van eis tevens houdende producties in eerste aanleg, blz. 7 e.v.