ECLI:NL:RBAMS:2016:2121

Uitspraak

vonnis

RECHTBANK AMSTERDAM

Afdeling privaatrecht

zaaknummer / rolnummer: C/13/587228 / HA ZA 15-499

Vonnis van 13 april 2016

in de zaak van

de vennootschap naar vreemd recht
TERUMO EUROPE N.V.,

gevestigd te Leuven, België,

eiseres,

advocaat mr. A. Knigge te Amsterdam,

tegen

1.de vereniging met volledige rechtsbevoegdheid AVROTROS,

2.
[gedaagde sub 2],

3.
[gedaagde sub 3],

allen kantoorhoudende te Hilversum,

gedaagden,

advocaat mr. H.A.J.M. van Kaam te Amsterdam.

Eiseres zal hierna Terumo genoemd worden; gedaagden onderscheidenlijk AVROTROS, [gedaagde sub 2] en [gedaagde sub 3] en gezamenlijk AVROTROS c.s.

1.De procedure

1.1.

Het verloop van de procedure blijkt uit:

het tussenvonnis van 14 oktober 2015
het proces-verbaal van comparitie van 25 februari 2016 met de daarin genoemde stukken
brief van 5 april 2016 van mr. Knigge met opmerkingen naar aanleiding van het proces-verbaal
brief van 5 april 2016 van mr. Van Kaam met een reactie op de brief van mr. Knigge.

1.2.

Ten slotte is vonnis bepaald.

2.De feiten

2.1.

Terumo is onderdeel van Terumo Corporation, een wereldwijd opererend beursgenoteerd Japans bedrijf, dat medische apparatuur verkoopt. Terumo heeft haar Europese hoofdkantoor in Leuven (België) en haar Europese distributiecentrum in Genk (België).

2.2.

EenVandaag is een op televisie uitgezonden actualiteitenrubriek van AVROTROS. Tot de onderdelen van EenVandaag behoort
Dossier: EenVandaag. Daarin worden onderzoekdocumentaires uitgezonden.

2.3.

Op maandag 23 maart 2015 en woensdag 15 april 2015 besteedden
Dossier: EenVandaagrespectievelijk EenVandaag aandacht aan producten van Terumo. In de eerste uitzending ging de reportage over door Terumo geproduceerde en op de markt gebracht injectienaalden, de tweede uitzending betrof de controle door Terumo’s Europees distributiecentrum van aan Nederlandse ziekenhuizen verkochte stents en hartkatheters. Bij de uitzendingen vervulden [gedaagde sub 3] en [gedaagde sub 2] , beiden werkzaam bij AVROTROS, de rol van redacteur, respectievelijk verslaggever.

De uitzending van 23 maart 2015

2.4.

In de uitzending van 23 maart 2015 ging het, kort samengevat en voor zover van belang, om het volgende.

2.4.1.

Terumo produceert per jaar ongeveer 600 miljoen injectienaalden. Deze naalden bestaan uit twee delen: een plastic aanzetstuk (de hub) en een metalen buisje (de naald of cannula). Deze delen worden met zogenaamde epoxylijm aan elkaar gehecht.

2.4.2.

Het onderwerp van de uitzending van 23 maart 2015 werd bij de start van de uitzending door een zogenaamde voice-over als volgt geïntroduceerd: “Dossier EenVandaag over epoxylijm in miljoenen injectienaalden die op grote schaal in Nederlandse ziekenhuizen en voor vaccinaties worden gebruikt”. In de uitzending trad een als anonieme klokkenluider aangeduide en visueel onherkenbaar gemaakte voormalige freelance medewerker van Terumo op. Een redacteur sprak zijn woorden in. Deze klokkenluider verklaarde onder meer dat in een in de uitzending getoonde dwars doorgeslepen naald van Terumo onverharde epoxylijm zit, dat dit niet zo hoort te zijn en dat kleine stukjes die in de naald zitten kunnen loskomen en in het medicijn kunnen komen. Ook verklaarde hij dat uit onderzoek blijkt dat het om 20 tot 30% van de productie gaat en dat die injectienaalden allemaal in de reguliere verkoop terechtkwamen.

2.4.3.

Door middel van een voice-over werd vervolgens gemeld dat in de Terumonaalden dus onverharde epoxylijm zit en dat wanneer de injectienaald wordt gebruikt, niet alleen het medicijn naar buiten komt, maar ook de lijm. Verder werd gemeld dat van de door Terumo toegepaste epoxylijm Bisfenol A en BADGE deel uitmaken, chemische stoffen die de hormoonhuishouding in het lichaam kunnen beïnvloeden. Medisch deskundigen wezen daarna op het gevaar van deze chemische stoffen voor de volksgezondheid, dat volgens hen bij kinderen nog veel groter is dan bij volwassenen. Ook werd via de voice-over bericht dat uit miljoenen injectienaalden dus een lijm lekt die mogelijk gevaarlijk is voor mensen, dat het jaren kan duren voordat je ziek wordt, maar dat uit onderzoek blijkt dat deze hormoonverstorende stoffen kunnen zorgen voor de ontwikkeling van verschillende soorten kanker en vruchtbaarheidsproblemen.

2.4.4.

De klokkenluider verklaarde voorts dat hij na het ontdekken van de gebreken alarm had geslagen, maar had begrepen dat het al langer speelde, dat Terumo het risico gewoon nam en dat informatie daarover nergens in het kwaliteitssysteem van Terumo is te vinden. Ook zei hij dat Terumo klachten had ontvangen, maar dat dan altijd werd gezegd dat er niets aan de hand was. Om het probleem te ondervangen zou de al ongeveer twintig jaar oude apparatuur moeten worden vervangen, maar dat zou geld kosten, aldus de klokkenluider. Volgens hem werd gesjoemeld met de documentatie en is bij Terumo sprake van “fraude, falsificatie, alles wat niet mag”.

2.4.5.

In de uitzending kwam ook een woordvoerder van Terumo aan het woord. De makers van EenVandaag hadden daartoe een week eerder met Terumo contact opgenomen en onder meer per e-mailbericht van [gedaagde sub 3] van 18 maart 2015 het volgende aan Terumo laten weten:

“Als u onze vier vragen (zie onder) wil beantwoorden voor camera, komen we morgen graag langs.

- Bent u op de hoogte van de lijmproblematiek bij de productie van injectienaalden in uw fabriek?

- Wat heeft u er aan gedaan om dit probleem op te lossen?

- Heeft u melding gedaan van het probleem bij uw klanten?

- Zijn uw notified body en toezichtsorgaan ingelicht over de problemen?”

Als reactie hierop had Terumo een aantal documenten naar EenVandaag gestuurd.

2.4.6.

Het interview tussen de woordvoerder van Terumo enerzijds en [gedaagde sub 2] anderzijds had op 20 maart 2015 in het hoofdkantoor van Terumo plaats. Daarbij waren namens Terumo verder aanwezig [naam 1] (Vice President Manufacturing & Operations), [naam 2] (bedrijfsjurist) en mr. P.L. Tjiam (advocaat van Terumo). Aan het voor de camera opgenomen interview, dat een aantal malen werd onderbroken, ging een voorgesprek vooraf.

2.4.7.

De woordvoerder van Terumo verklaarde in de uitzending dat een kans bestaat dat het residu naar de naald kan lopen en dat de hoeveelheid aan residu die potentieel in de naald kan komen en bijgevolg potentieel in het lichaam ingespoten kan worden, ver beneden de toegelaten waarde ligt die overheden hebben vastgelegd. De woordvoerder verklaarde ook dat in injectienaalden harde stukjes lijm kunnen blijven zitten, maar dat die niet geïnjecteerd worden. Verder worden alle naalden die volledig geblokkeerd zijn, er bij de inspectie uitgehaald. Voorts verklaarde hij dat er geen risico voor de patiënt is en de klanten en de “notified body’s” daarover om die reden niet worden geïnformeerd. Naar aanleiding van de vraag of Terumo volgens de zogenaamde ISO-normen werkt, zei de woordvoerder onder meer: “Ja, absoluut. […]” Ten slotte merkte hij op: “Wij streven er natuurlijk naar dat er niets in de naald kan zitten. Maar met het gekende fenomeen van het residu dat niet volledig uithardt kunnen wij natuurlijk niet vermijden op dit ogenblik dat er absoluut niets in de naald zit.”

2.4.8.

Aan het eind van de uitzending antwoordde prof. dr. J. Klein, hoogleraar Veiligheid in de Zorg aan de TU Delft en anesthesioloog, op door de voice-over gestelde vraag “Een controlesysteem dat totaal niet functioneert waardoor er dagelijks mensen worden geprikt waar lijm uit lekt. Wat moet er nu gebeuren?”, dat het bedrijf de productie moest staken en openheid naar de belanghebbende partijen moest geven en dat bij gerede twijfel alle naalden moesten worden teruggeroepen en niet mochten worden gebruikt.

2.5.

In de periode voor de uitzending had AVROTROS naar aanleiding van haar onderzoek naar de injectienaalden van Terumo contact met de Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) opgenomen. Op 15 januari 2015 schreef zij aan de IGZ:

“We willen weten of zin heeft om met jullie in een vroeg stadium informatie te delen. Hoe gaan jullie daarmee om? Als de inspectie direct bepaalde producten uit de handel neemt (en de artsen die wij spreken zeggen dat dit ernstig moet worden overwogen) dan komt onze reportage als mosterd na de maaltijd. Als die kans aanwezig is, dan kunnen wij jullie pas enkele dagen voor uitzending inlichten.”

Nadat de IGZ AVROTROS onder meer op 27 januari 2015 had geschreven dat zij dit in het belang van de patiëntveiligheid direct wilde onderzoeken, liet AVROTROS haar in de nacht van vrijdag 20 maart 2015 weten over welke fabrikant en welk product het ging.

2.6.

Op de dag van en de dagen na de uitzending van 23 maart 2015 besteedden diverse media aandacht aan de door
Dossier: EenVandaagover Terumo uitgezonden materie. Daaronder was de eigen radio-uitzending van EenVandaag, die op dezelfde dag in de middag een interview van de presentator van dat programma met [gedaagde sub 2] uitzond. Via Twitter liet EenVandaag aan haar volgers weten:

“Veiligheid injectienaalden merk Terumo in het geding. Experts: ‘Naalden moeten onmiddellijk van de markt worden gehaald’.”

Verder schreef
de Volkskranthierover een artikel onder de kop ‘
Injectienaalden van Terumo onveilig wegens lekken lijm’en begon het nieuwsitem van
RTL Nieuwsdie dag met beelden van een huilende baby die werd ingeënt, in combinatie met een voice-over met onder meer de tekst:

“Het inenten van baby’s tegen bof, mazelen en rode hond, maar ook injecties van patiënten in ziekenhuizen, miljoenen spuiten van het merk Terumo worden jaarlijks in Nederland gebruikt. Gevaarlijk zeggen deskundigen tegen EenVandaag.”

Ook buitenlandse media maakten melding van problemen met de injectienaalden van Terumo.

2.7.

Kort na de uitzending van 23 maart 2015 adviseerde de IGZ ziekenhuizen, GGD-instellingen, artsen en apotheken de naalden van Terumo uit voorzorg niet te gebruiken, indien een alternatief beschikbaar was. In de provincies Limburg, Groningen en Friesland werd het Rijksvaccinatieprogramma, dat in de week van de uitzending zou beginnen, opgeschort. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) besloot een landelijke meldlijn voor bezorgde ouders in het leven te roepen.

2.8.

Het RIVM en de IGZ begonnen kort na de uitzending met een onderzoek naar de injectienaalden van Terumo. Op 17 april 2015 publiceerde de IGZ een persbericht met, voor zover van belang, de volgende tekst:

“De Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ) heeft haar advies om twee typen injectienaalden van het merk Terumo voorlopig niet te gebruiken ingetrokken. Dat besluit is genomen op basis van onderzoek door het RIVM. In minder dan 1% van de onderzochte injectienaalden van Terumo is lijm gevonden. Ook bij naalden van andere fabrikanten is lijm aangetroffen, eveneens in minder dan 1%. […] Het RIVM heeft tot nu toe ruim 5000 naalden onderzocht, zowel van Terumo als van andere fabrikanten. In het onderzoek zijn behalve lijm ook plasticdeeltjes aangetroffen in de naalden van verschillende fabrikanten. Er wordt nu onderzocht wat de mogelijke gezondheidsrisico’s zijn. […] In naalden die de klokkenluider heeft aangedragen, zijn overigens geen lijmresten gevonden. Gezien de uitkomsten van de eerste fase van het onderzoek, is er geen reden meer om uit voorzorg de twee typen naalden van Terumo niet te gebruiken.”

2.9.

Op 7 mei 2015 gaf de IGZ opnieuw een persbericht uit. Daarin meldde zij, voor zover van belang, het volgende:

“Het mogelijke gezondheidsrisico van injectienaalden van Terumo en andere fabrikanten is verwaarloosbaar. Er is geen reden om deze injectienaalden niet te gebruiken. Wel moet Terumo de kwaliteitscontrole bij de productie en distributie van naalden verbeteren. […] Het RIVM heeft ruim 7000 injectienaalden onderzocht, zowel van Terumo als van andere fabrikanten. In minder dan 1% van de onderzochte naalden zijn kleine hoeveelheden overtollige, uitgeharde lijm gevonden. Er zijn geen volledig verstopte naalden gevonden en ook geen naalden met vloeibare, niet-uitgeharde lijm. Samen met Britse en Belgische experts heeft het RIVM onderzocht of lijm in de naalden een mogelijk gezondheidsrisico is. De conclusie is dat dit risico verwaarloosbaar is. Ook van de stoffen in de lijm is geen gezondheidsschade te verwachten.”

De uitzending van 15 april 2015

2.10.

In de uitzending van 15 april 2015 kwam eveneens een als anonieme klokkenluider aangeduide voormalige werknemer bij de afdeling Quality Control van Terumo aan het woord. Ook zijn woorden werden door een redacteur ingesproken.

2.10.1.

Deze klokkenluider verklaarde dat, als bij Terumo de verpakking van stents en katheters is beschadigd en niet meer te zien is of het product nog steriel is, deze stents en katheters niet altijd worden afgekeurd, maar weer in de voorraad gaan en aan (andere) ziekenhuizen worden verkocht. Als hij van een door hemzelf geconstateerde beschadiging een zogenaamde CAPA-melding in het systeem zette, werd deze de volgende dag weer daaruit gehaald. Volgens hem zouden kwaliteitsmensen veel meer te zeggen moeten krijgen en is het aan de inspectie actie te nemen.

2.10.2.

Door middel van een voice-over werd gemeld dat stents bij hartoperaties worden gebruikt, in Nederland 40.000 per jaar. Een cardioloog verklaarde dat men rond een niet-steriele stent ontstekingsreacties kan krijgen en mogelijk een afsluiting door stolselvorming, een in principe dodelijke aandoening.

2.10.3.

In deze uitzending besteedde EenVandaag ook aandacht aan de injectienaalden. Een als chemicus en expert op het gebied van het verlijmen van kunststoffen aangeduide persoon verklaarde daarin dat er geen ISO-normen zijn die zeggen
“je mag zoveel epoxylijm ingespoten krijgen”. Tevens verklaarde hij:

“[H]et lichaam reageert totaal anders op stoffen die ingespoten worden dan stoffen die je oraal naar binnen neemt omdat ze door het normale spijsverteringssysteem gaan.”

2.10.4.

Terumo besloot, na daartoe door EenVandaag te zijn uitgenodigd, niet in deze tweede uitzending te reageren.

2.11.

Op 20 april 2015 inspecteerden delegaties van de IGZ en het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG), de Belgische gezondheidsautoriteit, het Europees distributiecentrum van Terumo. In haar persbericht en het bijbehorende Factsheet van 7 mei 2015 meldde de IGZ onder meer:

“Tijdens de inspectie is vastgesteld dat gesteriliseerde hulpmiddelen niet opnieuw verpakt worden. Wanneer een verpakking beschadigd is, wordt het product vernietigd. Dit was terug te vinden in het systeem en kon worden geverifieerd bij medewerkers. Het is onmogelijk om een wijziging aan te brengen in het gebruikte systeem, omdat alle handelingen en aangebrachte wijzigingen worden geregistreerd en daardoor traceerbaar zijn. Terumo gebruikt een goedgekeurd (gevalideerd) systeem.”

3.Het geschil

3.1.

Terumo vordert dat de rechtbank bij vonnis, voor zover mogelijk uitvoerbaar bij voorraad:

I. voor recht verklaart dat AVROTROS c.s. onrechtmatig jegens Terumo hebben gehandeld met betrekking tot de onderzoekdocumentaire- en berichtgeving over de beweerdelijke productie van miljoenen onveilige naalden door Terumo;

II. voor recht verklaart dat AVROTROS c.s. onrechtmatig jegens Terumo hebben gehandeld met betrekking tot de onderzoekdocumentaire- en berichtgeving over de beweerdelijke verkoop door Terumo van niet-steriele stents en hartkatheters;

III. voor recht verklaart dat AVROTROS c.s. hoofdelijk aansprakelijk zijn voor de schade als gevolg van het onder I en onder II beschreven onrechtmatig handelen en gehouden zijn deze schade - nader op te maken bij staat - aan Terumo te vergoeden;

IV. AVROTROS c.s. gebiedt om binnen 48 uur na betekening van het in dezen te wijzen vonnis alle uitingen van AVROTROS c.s. die melding maken van onterechte beschuldigingen jegens Terumo te verwijderen en verwijderd te houden, waaronder mede begrepen de televisie-uitzendingen van 23 maart 2015 en 15 april 2015 (inclusief op de website van EenVandaag en op uitzending gemist), radio-uitzendingen, artikelen op de website van EenVandaag, berichten op de Facebookpagina van EenVandaag en Twitterberichten van EenVandaag;

V. AVROTROS c.s. gebiedt om in de eerste uitzending van het televisieprogramma EenVandaag, die volgt nadat er twee dagen na de betekening van het vonnis zijn verstreken, als eerste onderwerp na de introductie de navolgende rectificatie uit te zenden:

“In de uitzendingen van 23 maart en 15 april 2015 van het televisieprogramma EenVandaag is er aandacht besteed aan het Japanse bedrijf Terumo. In die uitzendingen heeft Een Vandaag Terumo ervan beschuldigd jarenlang willens en wetens onveilige injectienaalden en niet steriele stents en katheters te produceren en te verkopen. Dit zou ernstige gezondheidsrisico’s opleveren. Inmiddels is gebleken dat de beschuldigingen onjuist zijn, onder andere op basis van onderzoeken door de Inspectie voor de Gezondheidszorg in samenwerking met het RIVM.

De rechtbank Amsterdam heeft in haar vonnis van [...] vastgesteld dat de journalisten van EenVandaag onvoldoende zorgvuldig onderzoek hebben gedaan en dat zij Terumo ten onrechte hebben beschuldigd. De rechtbank heeft geoordeeld dat AVROTROS en de journalisten van EenVandaag [gedaagde sub 2] en [gedaagde sub 3] onrechtmatig hebben gehandeld en heeft hen veroordeeld om deze rectificatie uit te zenden.”De rectificatie dient in scrollende tekst, in een goed leesbare letter, over het gehele scherm te worden getoond en tegelijkertijd op een normale toon en in een rustig tempo te worden uitgesproken door [gedaagde sub 2] of [gedaagde sub 3] ;

VI. AVROTROS c.s. veroordeelt om binnen 48 uur na betekening van dit vonnis, gedurende een periode van twee weken, een rectificatie te plaatsen aan de rechterbovenzijde van de homepagina van de website www.EenVandaag.nl in het voor de website gebruikelijke lettertype en lettergrootte en omrand door een zwart kader van ten minste 2 mm dikte en zonder verdere toevoeging of commentaar de volgende tekst:

“AVROTROS, [gedaagde sub 3] en [gedaagde sub 2] hebben onrechtmatig gehandeld

In de televisie-uitzendingen van 23 maart en 15 april 2015 en in de publicaties op haar website heeft EenVandaag aandacht besteed aan het Japanse bedrijf Terumo. In die uitzendingen en publicaties heeft EenVandaag Terumo ervan beschuldigd jarenlang willens en wetens onveilige injectienaalden en niet-steriele stents en katheters te produceren en te verkopen. Dit zou ernstige gezondheidsrisico’s opleveren. Inmiddels is gebleken dat de beschuldigingen onjuist zijn, onder andere op basis van onderzoeken door de Inspectie voor de Gezondheidszorg in samenwerking met het R1VM.

De rechtbank Amsterdam heeft in haar vonnis van […] vastgesteld dat de journalisten van EenVandaag onvoldoende zorgvuldig onderzoek hebben gedaan en dat zij Terumo ten onrechte hebben beschuldigd. De rechtbank heeft geoordeeld dat AVROTROS en de journalisten van EenVandaag onrechtmatig hebben gehandeld en heeft hen veroordeeld om deze rectificatie te publiceren.

[gedaagde sub 2] en [gedaagde sub 3] ”.

(English translation)

“In its television broadcasts of 23 March and 15 April 2015, the news program EenVandaag focused on the Japanese company Terumo, accusing Terumo of having manufactured and sold - knowingly and wilfully - unsafe injection needles and non-sterile stents and catheters for many years, which allegedly posed serious health risks. Subsequent investigations carried out by theInspectie voor de Gezondheidszorg
(Healthcare Inspectorate) together with theRijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu
(National Institute of Public Health and Environmental Protection - RIVM) have shown that the accusations are falseIn its judgment of [...] the Amsterdam District Court established that the EenVandaag journalists have displayed insufficient care in their investigations and that they have wrongly accused Terumo. The Court held that the actions of AVROTROS and EenVandaag journalists [gedaagde sub 2] and [gedaagde sub 3] were unlawful and has ordered them to publish this rectification.

[gedaagde sub 2] and [gedaagde sub 3] ”.

VII. bepaalt dat AVROTROS c.s. een onmiddellijk opeisbare dwangsom van € 25.000,- verbeuren voor elke dag (een dagdeel inbegrepen) dat AVROTROS, [gedaagde sub 3] en/of [gedaagde sub 2] niet aan de onder IV tot en met VI opgelegde geboden voldoet;

VIII. AVROTROS c.s. gezamenlijk en hoofdelijk veroordeelt tot betaling van de proceskosten.

3.2.

Terumo legt aan haar vordering, kort samengevat, het volgende ten grondslag.

3.2.1.

AVROTROS c.s. hebben Terumo in beide uitzendingen ten onrechte van misstanden beschuldigd. Anders dan daarin werd beweerd, zijn er geen problemen met de door Terumo op de markt gebrachte injectienaalden, stents en katheters en onderzoekt Terumo deze steeds grondig alvorens ze op de markt te brengen. Haar producten vormen dan ook geen gevaar voor de gezondheid. De door het RIVM, de IGZ en de FAGG uitgevoerde onderzoeken hebben dit nog eens bevestigd.

3.2.2.

AVROTROS c.s. hebben bij hun handelen twee anonieme rancuneuze bronnen gebruikt, citaten gemanipuleerd, relevante informatie weggelaten, de situatie bij de concurrenten onjuist benoemd, hoor en wederhoor onjuist toegepast, geweigerd nader onderzoek te verrichten en geweigerd informatie aan de IGZ te verstrekken. Door dit alles hebben AVROTROS c.s. gehandeld in strijd met wat volgens ongeschreven recht in het maatschappelijk verkeer betaamt.

3.2.3.

Terumo heeft als gevolg van de beide uitzendingen schade geleden, doordat afnemers (ziekenhuizen, GGD-instellingen en farmaceuten) orders hebben stopgezet en/of producten van Terumo hebben teruggestuurd en zij veel kosten voor het (laten) uitvoeren van intern en extern onderzoek naar de naalden heeft gemaakt. Bovendien hebben de beide uitzendingen de goede naam en reputatie van Terumo ernstig beschadigd. Terumo schat dat zij in 2015 € 4,5 miljoen omzet is misgelopen. Zij zal de nadelige consequenties ook de komende tijd nog blijven ondervinden.

3.2.4.

Voor de schade zijn alle drie gedaagden hoofdelijk aansprakelijk, niet alleen AVROTROS als de voor de uitzendingen verantwoordelijke omroepinstelling, maar ook [gedaagde sub 3] (als redacteur) en [gedaagde sub 2] (als verslaggever). Zij zijn bij elke journalistieke misstap in het kader van deze uitzendingen betrokken geweest. Zo hebben zij nagelaten een onderzoek naar de injectienaalden van Terumo in te stellen, hoewel dat eenvoudig was uit te voeren en zij daarvoor vier maanden de tijd hadden. Beiden hebben voor ieder van beide uitzendingen op slechts één anonieme bron vertrouwd. Zelfs nadat het RIVM had gemeld dat de naalden van Terumo veilig zijn, bleef [gedaagde sub 3] bij zijn standpunt. Bovendien onthield hij Terumo essentieel wederhoor. [gedaagde sub 2] adviseerde in een radio-uitzending van EenVandaag ouders de dokter te vragen hun kinderen vooral niet met Terumonaalden te prikken. Verder zond zij in strijd met haar toezegging afgekeurde interviewbeelden uit en hield zij de woordvoerder van Terumo in de uitzending een zelfverzonnen ISO-norm voor, hoewel Terumo haar tevoren schriftelijk had laten weten dat zij deze norm verkeerd had geciteerd.

3.3.

AVROTROS c.s. voeren verweer. Hierop zal hierna, voor zover van belang, nader worden ingegaan.

4.De beoordeling

Twee maatschappelijke belangen

4.1.

Bij de beantwoording van de vraag of de AVROTROS c.s. met de uitzendingen in strijd heeft gehandeld met de jegens Terumo in het maatschappelijk verkeer betamende zorgvuldigheid, staan twee maatschappelijke belangen tegenover elkaar: aan de ene kant het belang dat media individuele burgers, en ook een rechtspersoon als Terumo waarbij mogelijk mede economische belangen aan de orde zijn, niet aan lichtvaardige verdachtmakingen blootstellen, en aan de andere kant het belang, verankerd in de uitingsvrijheid, dat niet, door onbekendheid bij het grote publiek, misstanden die de samenleving raken, kunnen blijven voortbestaan. Welk van deze belangen in een concreet geval de doorslag behoort te geven, hangt af van de in onderling verband te beschouwen omstandigheden.

4.2.

Als leidraad voor de criteria voor het bepalen van de ruimte voor een media-instelling geldt naar Nederlands recht in het bijzonder het ook door partijen in deze procedure besproken arrest van de Hoge Raad van 24 juni 1983, NJ 1984/801, evenals de daarop voortbouwende jurisprudentie. De toepassing hiervan is een uitwerking van het in artikel 10 lid 2 Verdrag tot bescherming van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) omschreven noodzakelijkheidscriterium.

4.3.

De kern van de beide uitzendingen is dat de daarin besproken producten niet aan de daaraan te stellen eisen voldoen en mogelijk een (ernstig) gevaar voor de gezondheid vormen, en dat Terumo deze misstanden willens en wetens in stand houdt. In de eerste uitzending werd aan het begin gemeld dat Terumo 600 miljoen injectienaalden per jaar op de markt brengt. Vervolgens verklaarde de in die uitzending optredende klokkenluider dat bij 20 tot 30% van de naalden van Terumo lijm in het lichaam van de patiënten terechtkomt. Ook al werd het niet direct zo gezegd, daarmee werd bij de kijkers de indruk gewekt dat 20 tot 30% van de 600 miljoen naalden van Terumo ondeugdelijk is.

4.4.

De informatie dat de misstanden zich bij Terumo voordoen, is afkomstig van de twee klokkenluiders, in ieder van beide uitzendingen één. Andere bronnen zijn in de uitzendingen of in andere uitlatingen van AVROTROS c.s. niet aangetroffen. Voor zover in de uitzendingen deskundigen werden geciteerd, reageerden zij op conclusies die de presentatoren van de programma’s hun voorhielden. Niet is gebleken dat [gedaagde sub 3] , [gedaagde sub 2] of iemand anders die bij het maken van de programma’s een rol heeft gespeeld, een eigen onderzoek naar de naalden, stents of katheters van Terumo heeft uitgevoerd of laten uitvoeren.

4.5.

AVROTROS c.s. hebben in dit verband gewezen op (door de klokkenluiders verstrekt) beeldmateriaal, foto’s en (interne) documenten van Terumo. Terumo heeft echter ten aanzien van al deze stukken gemotiveerd weersproken dat hieruit de in de uitzendingen getrokken conclusies ten aanzien van de naalden en de stents en katheters kunnen worden afgeleid. De rechtbank kan die conclusies evenmin uit deze bescheiden afleiden.

4.6.

AVROTROS c.s. beroepen zich op een derde klokkenluider en op van Terumo afkomstige documenten die zij in haar bezit zouden hebben. De derde klokkenluider zou, zo hebben zij ter zitting bepleit, tegenover de makers van EenVandaag van ontoelaatbare hoeveelheden siliconenpartikels in Terumo’s injectiespuiten melding hebben gemaakt. Om die reden zou een grote
recallvan siliconen lekkende injectienaalden hebben plaatsgehad. AVROTROS c.s. hebben echter niet weersproken dat het bij siliconen om ander materiaal gaat dan de chemische bestanddelen die van epoxylijm deel uitmaken, en dat de toegepaste siliconen geen gevaar voor de gezondheid vormen.

De door hen genoemde documenten hebben zij niet in het geding gebracht.

4.7.

AVROTROS c.s. voeren ook nog aan dat Terumo de gebreken bevestigt. Dat kan echter niet in de uitingen van Terumo in de uitzendingen of deze procedure worden gelezen. Weliswaar verklaarde Terumo in de uitzending van 23 maart 2015 “
[…] met het gekende fenomeen van het residu dat niet volledig uithardt kunnen wij natuurlijk niet vermijden op dit ogenblik dat er absoluut niets in de naald zit,” maar dit moet worden gezien in verband met haar uitlating dat geen risico voor de patiënt bestaat.

4.8.

Tegenover de uitlatingen van AVROTROS c.s. in de uitzendingen staan de kort nadien gepubliceerde rapporten van de IGZ, het RIVM en de FAGG. De conclusie daarvan is dat niet is gebleken (1) dat de injectienaalden van Terumo een gevaar voor de gezondheid vormen en (2) dat zij niet-steriele stents en hartkatheters op de markt brengt.

4.9.

Tegen het rapport over de injectienaalden voeren AVROTROS c.s. aan dat het RIVM heeft nagelaten de onderzochte naalden open te slijpen en de binnenkant te inspecteren. Dit zou volgens de FAGG nodig zijn, omdat de vloeibare lijm anders niet kan worden gevonden. Verder zouden de onderzochte naalden alleen met water en niet met vet zijn doorgespoeld, hoewel een stof als BADGE in hoge mate oplosbaar in vet is en niet in water. Ook zou bij naalden van Terumo weliswaar in minder dan 1% van de gevallen lijm zijn aangetroffen, maar dit is een slechter resultaat dan die van de zes concurrenten samen, bij wie het om minder dan 0,5% gaat. Terumo’s score is dus niet met die van haar concurrenten te vergelijken.

Ten slotte wijzen AVROTROS c.s. erop dat de door het RIVM gehanteerde normen betrekking hebben op orale en niet op intraveneuze of subcutane inname. De risico’s zijn bij orale inname minder groot. Bij injecteren mag helemaal geen lijm in het lichaam terechtkomen. AVROTROS c.s. zijn op grond van dit alles van mening dat het onderzoek door het RIVM een haastklus is geweest en dat het wijsheid achteraf is. Zij bestrijden de door de IGZ daaruit geputte conclusie dat het gevaar van Terumo’s naalden voor de gezondheid verwaarloosbaar is. Dit laatste geldt temeer, waar de IGZ in haar persbericht van 7 mei 2015 opmerkt dat er
“nog geen norm [bestaat] voor hoeveel lijmdeeltjes in injectienaalden acceptabel gevonden wordt”.

Wat de stents en de hartkatheters betreft, merken AVROTROS c.s. op dat de inspectie pas vijf dagen na de (tweede) uitzending plaatshad en dat Terumo intussen de gelegenheid had alles in orde te maken. Zij wijzen erop dat de inspectie nog in januari 2015 constateerde dat het in de opslagloods van Terumo eigenlijk een rommeltje was. De Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA) had dezelfde problemen ook al bij een Amerikaanse vestiging van Terumo geconstateerd.

4.10.

De opmerkingen van AVROTROS c.s. roepen mogelijk twijfel aan de bevindingen van de onderzoekinstanties op. Zij worden echter niet door (een) deskundige(n) ondersteund. Zij leiden er dan ook niet toe dat de belangrijkste conclusie van de onderzoeken, dat de producten van Terumo geen gevaar voor de gezondheid vormen, niet langer stand zou kunnen houden. Voor zover het RIVM lijmresten waarneemt, gaat het, zo voert Terumo onweersproken aan, om 0,17% van de (7.041) onderzochte naalden en om minimale hoeveelheden. De stelling van AVROTROS c.s. dat zich, gelet op het onderscheid tussen orale inname en injecteren, in het geheel geen lijmresten in de naalden zouden mogen bevinden, wordt niet door deskundig onderzoek ondersteund.

Uit het onderzoek naar de controle van de stents en de hartkatheters kan worden afgeleid dat daarbij niet alleen momentopname van een aantal dagen na de tweede uitzending is gemaakt, maar dat de onderzoekinstanties ook de registratie in de periode daarvoor hebben onderzocht en in orde hebben bevonden.

De rechtbank is het dan ook met Terumo van oordeel dat AVROTROS c.s. de beweringen die in de uitzendingen van EenVandaag zijn gedaan, niet hebben kunnen waarmaken.

4.11.

AVROTROS c.s. beroepen zich erop dat de uitlatingen over Terumo in de beide uitzendingen afkomstig zijn van en zijn gedaan door de beide klokkenluiders. EenVandaag zelf heeft Terumo niet van enige misstand beschuldigd en heeft uitsluitend gefungeerd als het medium met behulp waarvan de klokkenluiders de informatie hebben kunnen bekendmaken. AVROTROS c.s. achten zich daarvoor niet verantwoordelijk.

Terecht voert Terumo daartegen aan dat het vaste rechtspraak is dat een medium zelf voor het openbaar maken van beschuldigingen van anonieme bronnen verantwoordelijk is. Dit geldt temeer nu AVROTROS zich de beschuldigingen in zowel de uitzendingen zelf (door de uitingen van de voice-over) als uitingen naar aanleiding daarvan (de website van AVROTROS, Twitterberichten van EenVandaag en het radio-interview met [gedaagde sub 2] in het radioprogramma van EenVandaag op de dag van de eerste uitzending) heeft eigengemaakt. Bovendien hebben AVROTROS c.s. ook na het uitbrengen van de rapporten van het RIVM, de IGZ en de FAGG in hun stellingen volhard. Dit kan onder meer worden afgeleid uit een blog van [gedaagde sub 3] van 22 april 2015 op de website van EenVandaag.

4.12.

Nu Terumo onweersproken heeft gesteld dat de beide uitzendingen de door haar omschreven schade hebben veroorzaakt, is het antwoord op de vraag of AVROTROS c.s. daarmee hebben gehandeld in strijd met de zorgvuldigheid die een ieder betaamt en zich tegen Terumo in beginsel aan een onrechtmatige daad als bedoeld in artikel 6:162 Burgerlijk Wetboek (BW) hebben schuldig gemaakt, ervan afhankelijk of een veroordeling van AVROTROS c.s. met de mede door artikel 10 EVRM beschermde uitingsvrijheid, in het bijzonder de persvrijheid, in strijd zou komen. De persvrijheid is weliswaar aan de in het tweede lid van artikel 10 omschreven beperkingen onderhevig, maar deze dienen restrictief te worden toegepast, als de uitingen in de media het publieke debat betreffen. Tot de hier bedoelde beperkingen behoren het recht van Terumo op bescherming van haar reputatie en het recht niet aan schade toebrengende onrechtmatige handelingen te worden blootgesteld.

4.13.

AVROTROS kan als omroepinstelling op bescherming door de persvrijheid aanspraak maken. Met de actualiteitenrubriek EenVandaag en het onderzoekprogramma
Dossier: EenVandaagstelt zij maatschappelijke misstanden aan de kaak. Op die manier draagt zij aan het openbare debat bij en vervult zij haar functie als publieke waakhond. Dat betekent onder meer dat haar onder hierna te bespreken voorwaarden ruimte toekomt bij de wijze waarop zij informatie vergaart, verwerkt en openbaar maakt en zij niet zonder meer aansprakelijk is, als een door haar uitgezonden programma onwaarheden bevat en aan anderen schade toebrengt. Dit alles geldt niet alleen voor AVROTROS, maar ook voor [gedaagde sub 3] en [gedaagde sub 2] , die bij de beide uitzendingen over Terumo als redacteur, respectievelijk verslaggever zijn opgetreden. Onbestreden is dat een onderwerp als de productie en verkoop van medische hulpmiddelen en de controle daarop, met name in het kader van de volksgezondheid, deel van het publieke debat uitmaakt.

4.14.

Niet ter discussie staat dat de tegen Terumo geuite beschuldigingen zeer ernstig en de gevolgen daarvan voor haar aanzienlijk zijn. Dit geldt temeer nu EenVandaag, zoals Terumo onweersproken stelt, als een serieus programma bekend staat en het publiek en andere – serieuze – media aan de reportages daarin en aan de in de beide uitzendingen optredende deskundigen een groot gezag zullen toekennen. Daarbij komt ook dat diverse zorginstellingen het gebruik van de in de uitzendingen besproken producten van Terumo naar aanleiding daarvan hebben gestaakt of opgeschort.

4.15.

Voor hun verdenkingen leunden AVROTROS c.s. op de informatie van twee bronnen, voor ieder van beide uitzendingen één, allebei voormalige medewerkers van Terumo. AVROTROS c.s. hebben zelf geen onderzoek naar de door deze klokkenluiders verstrekte informatie ingesteld of laten instellen. Voor zover (andere) deskundigen in de uitzendingen aan het woord kwamen, reageerden zij op door AVROTROS c.s. aan hen voorgehouden conclusies. Mogelijk had nader onderzoek achterwege kunnen blijven, als het om een acute misstand was gegaan waarbij spoedige openbaarmaking was geboden. In het geval van de injectienaalden hebben AVROTROS c.s. echter een aantal maanden laten verstrijken tussen het moment waarop de klokkenluider zich bij hen meldde en de (eerste) uitzending daarover. AVROTROS c.s. kunnen zich er dan ook niet op beroepen dat zij nog niet beschikten over de feiten die met de door het RIVM, de IGZ en de FAGG uitgebrachte rapporten na de uitzendingen aan het licht zijn gekomen. Zij hadden voldoende gelegenheid feiten als deze door middel van nader onderzoek zelf vast te stellen of te laten vaststellen. Dan had de als gevolg van de uitzendingen opgetreden schade kunnen zijn voorkomen. Dit geldt ook voor de stents en hartkatheters.

4.16.

Daar komt bij dat AVROTROS c.s. in de periode voor de uitzending van 23 maart 2015 uitvoerig met de IGZ over het onderzoek hebben gecorrespondeerd, zij het zonder daarbij Terumo te vermelden. De IGZ heeft in die correspondentie erop aangedrongen dat AVROTROS c.s. man en paard zouden noemen om haar, gezien de aard van de verstrekte informatie, in staat te stellen zo nodig snel maatregelen te nemen. Door dat – tot een paar dagen voor de uitzending – te weigeren hebben AVROTROS c.s. niet alleen hun journalistieke belangen vooropgesteld, zoals uit hun hiervoor onder 2.5. geciteerde e-mailbericht van 15 januari 2015 aan de IGZ moet worden afgeleid; zij hebben ook de kans op een nader door of namens de IGZ uit te voeren onderzoek voorbij laten gaan. Een dergelijk onderzoek had enerzijds schade als door Terumo geleden kunnen voorkomen, als het hetzelfde resultaat als het door het RIVM na de eerste uitzending uitgevoerde onderzoek had opgeleverd. Anderzijds had tijdig kunnen zijn ingegrepen, als de misstanden die AVROTROS c.s. in hun uitzendingen hebben gesignaleerd, zich daadwerkelijk hadden voorgedaan.

4.17.

AVROTROS c.s. hadden een en ander ook kunnen bereiken, als zij zich beter door Terumo hadden laten inlichten. Zij hebben Terumo uitgenodigd op hun bevindingen te reageren en Terumo heeft daarvan bij de eerste uitzending ook gebruik gemaakt. In die zin hebben AVROTROS c.s. hoor en wederhoor toegepast. Zij hebben echter onvoldoende gebruik gemaakt van de door Terumo geboden gelegenheid zich grondiger over haar producten en productieproces te laten informeren. Zo hebben AVROTROS c.s. nagelaten Terumo tijdig inzicht in de door AVROTROS c.s. aan haar beschuldigingen ten grondslag gelegde gegevens te bieden. Hadden zij dat wel gedaan, dan had Terumo die gegevens kunnen duiden en AVROTROS c.s. voor het trekken van onjuiste conclusies daaruit kunnen behoeden.

4.18.

De hiervoor onder 4.3. tot en met 4.17. besproken feiten en omstandigheden leiden gezamenlijk en in onderling verband beschouwd tot de conclusie het recht van Terumo op bescherming van haar reputatie en op bescherming tegen vrijwaring van ongefundeerde beschuldigingen in dit geval zwaarder weegt dan het recht van AVROTROS c.s. op hun beroep op de persvrijheid.

Dat betekent dat het handelen van AVROTROS c.s. als onrechtmatig kan worden aangemerkt.

Andere door partijen besproken criteria kunnen daarom buiten beschouwing blijven.

De vorderingen

4.19.

Nu vaststaat dat van een onrechtmatige daad jegens Terumo sprake is, dient te worden bepaald of haar vorderingen kunnen worden toegewezen, en zo ja, welke en tegen wie van de gedaagde partijen.

4.20.

De toewijsbaarheid van de eerste drie vorderingen volgt reeds uit wat hiervoor is overwogen. Dit geldt in ieder geval ten aanzien van AVROTROS als de voor beide uitzendingen verantwoordelijke omroepinstelling.

4.21.

Ten aanzien van [gedaagde sub 3] en [gedaagde sub 2] voeren AVROTROS c.s. aan dat zij geen hoofd- of eindredacteuren van de beide programma’s waren, daarom geen beslissing over het al of niet uitzenden daarvan hebben genomen en daarvoor om die reden niet aansprakelijk zijn. Verder zouden zij als “makers” niet aansprakelijk kunnen worden gehouden, omdat anderen, zoals cameralieden, licht- en geluidmedewerkers, insprekers van voice-overs en presentatoren, dan eveneens aansprakelijk zouden zijn. Terumo stelt echter onweersproken dat [gedaagde sub 3] , als redacteur, en [gedaagde sub 2] , als verslaggever, een belangrijke rol bij de voorbereiding (zoals de interviews) en de samenstelling en vaststelling van de inhoud van de uitzendingen hebben vervuld en zich daarnaast door middel van andere uitingen (bijvoorbeeld de blog van [gedaagde sub 3] en het radio-interview met [gedaagde sub 2] ) daarmee hebben verbonden. Zij hebben zich dan ook evenals AVROTROS aan onrechtmatige daad tegen Terumo schuldig gemaakt en zijn voor de als gevolg daarvan door Terumo geleden schade met AVROTROS hoofdelijk aansprakelijk. De eerste drie vorderingen zijn daarom ook jegens [gedaagde sub 2] en [gedaagde sub 3] toewijsbaar. Dit betekent niet dat de overige vorderingen, gelet op hun aard, tegen hen kunnen worden toegewezen.

4.22.

Met haar vierde vordering verlangt Terumo de verwijdering van alle uitingen van AVROTROS c.s. die van de beschuldigingen tegen haar melding maken. Naar haar aard is dit een vordering die alleen tegen AVROTROS kan worden toegewezen. Daargelaten of de vordering tot verwijdering technisch uitvoerbaar is, staat echter onmiskenbaar vast dat de beide uitzendingen hebben plaatsgehad en dat daarop op allerlei wijzen is gereageerd en voortgebouwd, ook door AVROTROS c.s. zelf. De – blijvende – verwijdering daarvan zou een ontkenning van de geschiedenis meebrengen. Dit zal de rechtbank daarom niet toewijzen. Wel dient AVROTROS ervoor te zorgen dat een ieder die van de beide uitzendingen en de uitingen die zij daarover via de televisie en andere door haar beheerste media heeft gedaan, nog steeds kennis kan nemen, bij het waarnemen van die uitingen duidelijk en onomwonden tevens de informatie krijgt dat de uitzendingen in rechte onrechtmatig zijn bevonden. Anders dan AVROTROS c.s. aanvoeren, is van een disproportionele beperking van de uitingsvrijheid, gelet op wat hiervoor is besproken, geen sprake.

De rechtbank nodigt AVROTROS uit zich bij akte erover uit te laten op welke wijze zij hieraan uitvoering kan geven. Partijen zijn ook vrij te trachten daarover in onderling overleg overeenstemming te bereiken.

4.23.

In aansluiting hierop ligt een toewijzing van de vijfde vordering (tot rectificatie) ook in de rede, zij het dat de rechtbank daarvoor de volgende, aangepaste tekst zal opleggen:

“In de uitzendingen van 23 maart 2015 en 15 april 2015 heeft AVROTROS in het televisieprogramma EenVandaag aandacht aan het Japanse bedrijf Terumo besteed. In die uitzendingen is Terumo ervan beschuldigd jarenlang willens en wetens onveilige injectienaalden en niet-steriele stents en katheters te produceren en te verkopen. Dit zou ernstige gezondheidsrisico’s opleveren. De rechtbank Amsterdam heeft deze beschuldigingen bij vonnis van 13 april 2016 onrechtmatig bevonden. Zij heeft AVROTROS onder meer tot het uitzenden van dit bericht veroordeeld.”

Gezien haar aard zal ook deze vordering uitsluitend tegen AVROTROS als verantwoordelijke omroepinstelling worden toegewezen. AVROTROS dient de hier weergegeven tekst als eerste onderwerp na de introductie uit te zenden in de eerste televisie-uitzending van EenVandaag die volgt nadat twee dagen na de betekening van het eindvonnis in deze zaak zijn verstreken. Deze tekst dient in een goed leesbare letter over het gehele scherm te worden getoond en tegelijkertijd op een normale en rustige toon door een medewerker van AVROTROS te worden uitgesproken.

4.24.

Ook de zesde vordering is, zij het eveneens met een aangepaste tekst en uitsluitend tegen AVROTROS, toewijsbaar. AVROTROS zal worden veroordeeld binnen 48 uur na betekening van het eindvonnis in deze zaak de hieronder weergegeven tekst onder de kop

“AVROTROS, [gedaagde sub 3] en [gedaagde sub 2] hebben onrechtmatig gehandeld”

aan de rechterbovenzijde van de homepagina van de website www.EenVandaag.nl te plaatsen in het voor de website gebruikelijke goed leesbaar lettertype en lettergrootte en omrand door een duidelijk zwart kader en zonder verdere toevoeging of commentaar, en deze tekst met de hiervoor genoemde kop aldus twee weken geplaatst te houden:

[in English]

“On 23 March 2015 and 15 April 2015, AVROTROS in its news program EenVandaag paid attention to the Japanese company Terumo. In these broadcasts, Terumo was accused of knowingly and wilfully having manufactured and sold unsafe injection needles and non-sterile stents and catheters for many years, allegedly posing serious health risks. By judgment of 13 April 2016, the rechtbank (District Court) of Amsterdam has determined that these accusations were tortious. The court, has ordered AVROTROS, i.a., to post this message.”

4.25.

Terumo vordert ook de oplegging van een dwangsom van € 25.000,-. Deze zal uitsluitend tegen AVROTROS worden toegewezen en zal worden beperkt en gemaximeerd. De gevorderde dwangsom is toewijsbaar in die zin dat AVROTROS een dwangsom van € 10.000,- zal verbeuren voor elke dag (een dagdeel inbegrepen) dat zij niet aan de hiervoor onder 4.22. 4.23. en 4.24. omschreven veroordelingen zal voldoen, tot een maximum van € 250.000,-.

4.26.

Als de grotendeels in het ongelijk gestelde partij zullen AVROTROS c.s. hoofdelijk in de kosten van dit geding worden veroordeeld.

5.De beslissing

De rechtbank

5.1.

verwijst de zaak naar rol van
11 mei 2016teneinde AVROTROS c.s. in de gelegenheid te stellen zich uit te laten over de wijze waarop zij aan de hiervoor onder 4.22. omschreven veroordeling kan voldoen;

5.2.

houdt verder iedere beslissing aan.

Dit vonnis is gewezen door mr. G.H. Marcus, mr. W.F. Korthals Altes en mr. C. Bakker en in het openbaar uitgesproken op 13 april 2016.^[1]