Uitspraak
29 september 2006
Eerste Kamer
Nr. C05/147HR
JMH/MK
Hoge Raad der Nederlanden
Arrest
in de zaak van:
de rechtspersonen naar Zweeds recht
1. B&N NORDSJÖFRAKT AB,
gevestigd te Skärhamm, Zweden,
2. NORTHSEA SHIPPING AB,
gevestigd te Kyrkesund, Zweden,
EISERESSEN tot cassatie,
advocaten: mrs. R.S. Meijer en F.E. Vermeulen,
t e g e n
WESTEREEMS B.V.,
gevestigd te Delfzijl,
VERWEERSTER in cassatie,
advocaat: mr. M.V. Polak.
1. Het geding in feitelijke instanties
Eiseressen tot cassatie - verder te noemen: B&N en Northsea - hebben bij twee exploten van 26 maart 2003 de Staat der Nederlanden, Ministerie van Verkeer en Waterstaat (Directie Noordzee, gevestigd te Rijswijk), gevestigd te 's-Gravenhage en verweerster in cassatie - verder afzonderlijk te noemen: de Staat en Westereems - in kort geding gedagvaard voor de voorzieningenrechter van de rechtbank te Rotterdam en gevorderd bij vonnis, uitvoerbaar bij voorraad op de minuut en op alle dagen en uren:
primair:
1. Westereems te veroordelen de aan de zijde van Northsea verstrekte twee garanties van Alandia en The Swedish Club te retourneren op straffe van een in goede justitie te bepalen dwangsom;
2. de Staat te veroordelen de hem jegens Northsea verstrekte garantie te retourneren op straffe van een in goede justitie te bepalen dwangsom;
subsidiair:
1. Westereems te veroordelen de aan haar zijdens Northsea verstrekte twee garanties van Alandia en The Swedish Club te retourneren tegen verstrekking zijdens B&N en Northsea van een deugdelijke garantie ten belope van de waarde van de "Seawheel Rhine" van US$ 1.900.000,-- op straffe van een in goede justitie te bepalen dwangsom;
2. de Staat te veroordelen de hem verstrekte garantie te retourneren tegen verstrekking zijdens B&N en Northsea van een deugdelijke garantie ten belope van de waarde van de "Seawheel Rhine" van US$ 1.900.000,-- op straffe van een in goede justitie te bepalen dwangsom.
De Staat en Westereems hebben zowel de primaire als de subsidiaire vorderingen bestreden.
De voorzieningenrechter heeft bij vonnis van 24 april 2003 de vorderingen van B&N en Northsea afgewezen en B&N en Northsea in de kosten van dit geding veroordeeld.
Tegen het vonnis hebben B&N en Northsea hoger beroep ingesteld bij het gerechtshof te 's-Gravenhage.
Bij arrest van 15 maart 2005 heeft het hof het vonnis waarvan beroep bekrachtigd en B&N en Northsea, uitvoerbaar bij voorraad, in de kosten van het hoger beroep veroordeeld.
Het arrest van het hof is aan dit arrest gehecht.
2. Het geding in cassatie
Tegen het arrest van het hof hebben B&N en Northsea in de zaak tegen Westereems beroep in cassatie ingesteld. De cassatiedagvaarding is aan dit arrest gehecht en maakt daarvan deel uit.
Westereems heeft geconcludeerd tot verwerping van het beroep.
De zaak is voor partijen toegelicht door hun advocaten en voor Westereems mede door mr. E.D. van Geuns, advocaat bij de Hoge Raad.
De conclusie van de Advocaat-Generaal L. Strikwerda strekt tot vernietiging van het bestreden arrest en tot afdoening van de zaak door de Hoge Raad in voege als is weergegeven onder 25 van deze conclusie.
De advocaat van Westereems heeft bij brieven van 1 juni 2006 en 8 juni 2006 op die conclusie gereageerd.
3. Beoordeling van het middel
3.1 In cassatie kan van het volgende worden uitgegaan.
(i) Op of omstreeks 25 januari 2003 heeft op de Noordzee benoorden Terschelling buiten de territoriale wateren op een diepwaterroute op het Nederlandse continentale plat - de zgn. Friesland Junction - een aanvaring plaatsgevonden tussen het zeeschip "Seawheel Rhine" en het zeeschip "Assi Eurolink". Als gevolg van de aanvaring is de "Assi Eurolink" vrijwel onmiddellijk gezonken.
(ii) De "Seawheel Rhine" behoort in eigendom toe aan Northsea, gevestigd in Zweden, die het schip in bevrachting heeft gegeven aan B&N, eveneens gevestigd in Zweden. De "Assi Eurolink" behoort in eigendom toe aan Westereems, gevestigd in Nederland.
(iii) Westereems heeft op 10 en 11 februari 2003 zowel Northsea als B&N gedagvaard voor de rechtbank Groningen tot vergoeding van casco- en andere schade verband houdende met het verlies van de "Assi Eurolink", alsmede van eventueel door haar aan de Nederlandse Staat te betalen wrakopruimingskosten.
(iv) Northsea heeft in reactie hierop op 19 februari 2003 een arbitrageprocedure aangespannen tegen B&N bij het Arbitration Institute of the Stockholm Chamber of Commerce in Zweden. Daarin vordert Northsea een verklaring door de arbiters dat B&N gehouden is haar schadeloos te stellen voor alle in verband met de aanvaring tegen haar gerichte aanspraken.
(v) B&N heeft vervolgens op 24 februari 2003 een beperkingsverzoek ingediend bij de rechtbank in Stockholm, Zweden, die bij beslissing van een of enkele dagen later dit verzoek heeft gehonoreerd en het bedrag waartoe de aansprakelijkheid van B&N is beperkt voorshands heeft bepaald op € 2.255.218,62 (SEK 20.791.629,--/SDR 1.800.093), voor welk bedrag B&N bij het desbetreffende gerecht reeds een fonds had gevormd door middel van garantstellingen door The Swedish Club en Försäkingsaktiebolaget Alandia, respectievelijk de P&I Club en de cascoverzekeraar van de "Seawheel Rhine".
(vi) In het beperkingsverzoek worden als mogelijke crediteuren Northsea en Westereems genoemd. Westereems is niet in de gelegenheid gesteld om te worden gehoord voorafgaande aan de beslissing. Zweden kent geen voorschrift dat de mogelijke crediteuren moeten worden geïnformeerd over een verzoek tot fondsvorming.
(vii) Op 13 maart 2003 heeft Westereems te Rotterdam conservatoir vreemdelingenbeslag doen leggen op de "Seawheel Rhine". Tegen het stellen van twee garanties - één van SDR 2.628.375, op 20 maart 2003, door de Swedish Club (voor wrakopruiming) en één van SDR 1.800.093, op 21 maart 2003, door Försäkingsaktiebolaget Alandia (voor het zakenfonds), beide namens Northsea - is het beslag opgeheven.
(viii) Westereems is in beroep gegaan tegen de onder (v) genoemde beslissing van de Zweedse rechter. Het SVEA Gerechtshof te Stockholm heeft dit beroep op 26 juni 2003 verworpen.
(ix) Westereems heeft in oktober 2003 haar vordering aangemeld voor het in Zweden gevormde beperkingsfonds, zij het voorwaardelijk en onder betwisting van - onder meer - de bevoegdheid van de Zweedse rechter.
(x) Naar aanleiding van de door Westereems daarbij gedane verzoeken heeft de Rechtbank te Stockholm bij beslissing van 29 april 2004 overwogen dat de eerdere beslissing over de fondsvorming geen voorlopig karakter heeft en dat, wanneer Westereems wil betogen dat haar vorderingen niet vatbaar zijn voor beperking in Zweden, of dat het fonds niet geldt voor kosten van wrakopruiming, dan wel naar Nederlands recht moet worden afgewikkeld, zij daarvoor een 'limitation action', een bodemprocedure, bij de Zweedse beperkingsrechter moet beginnen.
(xi) B&N en Northsea zijn inmiddels zelf zo'n 'limitation action' tegen Westereems begonnen in Zweden.
(xii) Nederland en Zweden zijn beide aangesloten bij het Verdrag inzake beperking van aansprakelijkheid van maritieme vorderingen van 19 november 1976, Trb. 1980, 23, hierna: het Verdrag.
Anders dan Nederland heeft Zweden geen gebruik gemaakt van de mogelijkheid om de toepasselijkheid van het Verdrag uit te sluiten voor de kosten van wrakopruiming. Zweden kent dan ook geen apart wrakkenfonds. Indien B&N en Northsea in Nederland een beperkingsverzoek zouden hebben ingediend, hadden zij naast het zakenfonds tevens een wrakkenfonds moeten vormen ter grootte van € 3.329.585,79 (SDR 2.628.375,00).
3.2 Art. 11 en 13 van het Verdrag luiden, voor zover hier van belang:
Artikel 11
1. Iedere persoon, die aansprakelijk gehouden wordt, kan een fonds vormen bij de rechterlijke of andere bevoegde autoriteit in iedere bij dit Verdrag Partij zijnde Staat, waarin een rechtsgeding aanhangig wordt gemaakt met betrekking tot voor beperking vatbare vorderingen. (...)
Artikel 13
1. Wanneer een beperkingsfonds is gevormd overeenkomstig artikel 11, is het een persoon die een vordering tegen het fonds heeft ingediend niet toegestaan enig recht met betrekking tot een zodanige vordering uit te oefenen ten aanzien van enige andere activa van een persoon door of namens wie het fonds is gevormd.
2. Nadat een beperkingsfonds is gevormd overeenkomstig artikel 11, kan elk schip of kunnen andere eigendommen van een persoon namens wie het fonds is gevormd, waarop binnen het rechtsgebied van een Staat, die Partij is bij dit Verdrag, beslag is gelegd ter zake van een vordering die tegen het fonds kan worden ingesteld, of enige gestelde zekerheid worden vrijgegeven op bevel van de rechterlijke of andere bevoegde autoriteit van die Staat. Deze vrijgave wordt echter altijd bevolen, indien het beperkingsfonds is gevormd:
(...)
3. De bepalingen van het eerste en tweede lid zijn alleen van toepassing indien de schuldeiser een vordering tegen het beperkingsfonds kan indienen bij het Gerecht dat het fonds beheert en indien het fonds werkelijk beschikbaar en vrij overdraagbaar is met betrekking tot die vordering.
3.3.1 B&N en Northsea hebben, als in 1 weergegeven, bij de voorzieningenrechter van de rechtbank primair gevorderd dat Westereems wordt veroordeeld tot teruggave van de garanties die namens Northsea zijn gesteld ter opheffing van het door Westereems op de "Seawheel Rhine" gelegde beslag, op straffe van een in goede justitie te bepalen dwangsom. Voor zover in cassatie van belang, hebben B&N en Northsea aan deze vordering ten grondslag gelegd dat - kort gezegd - de beslissing van de Zweedse rechter, waarbij aan B&N is toegestaan om in Zweden een beperkingsfonds te vormen, hier te lande ingevolge de EEX-Verordening moet worden erkend en dat de garanties ingevolge art. 11 en 13 van het Verdrag moeten worden geretourneerd.
3.3.2 Westereems heeft de vordering bestreden en daartoe onder meer het volgende aangevoerd. Het Zweedse fonds is niet in overeenstemming met art. 11 van het Verdrag gevormd, nu Westereems door het instellen van de procedure tegen B&N en Northsea voor de rechtbank Groningen een rechtsgeding als bedoeld in art. 11 aanhangig heeft gemaakt, ruim voorafgaand aan de vorming van het beperkingsfonds in Zweden, zodat de Zweedse arbitrageprocedure niet kan worden gezien als een rechtsgeding in de zin van art. 11 van het Verdrag en art. 13 toepassing mist. De EEX-Verordening is niet toepasselijk aangezien het Verdrag, dat in art. 11 een bijzondere jurisdictiebepaling bevat, derogeert aan de EEX-Verordening. Bovendien kan, ook indien toepasselijkheid van de EEX-Verordening zou moeten worden aangenomen, de Zweedse beperkingsbeslissing niet onder de Verordening worden erkend, omdat zij 'ex parte' is genomen.
3.3.3 De voorzieningenrechter heeft de vorderingen van B&N en Northsea afgewezen. De voorzieningenrechter was van oordeel dat - kort gezegd - de door Northsea tegen B&N in Zweden aangespannen arbitrageprocedure niet kan worden beschouwd als "legal proceeding" in de zin van art. 11 van het Verdrag, zodat de Zweedse rechter niet bevoegd was te beslissen op het beperkingsverzoek van B&N en Westereems de garanties niet op grond van art. 13 van het verdrag behoeft te retourneren.
3.3.4 Bij de bestreden uitspraak heeft het hof in het door B&N en Northsea ingestelde hoger beroep het vonnis van de voorzieningenrechter bekrachtigd.
Daartoe heeft het hof, zakelijk samengevat, het volgende overwogen. De grieven I-III betreffen de vraag of de beslissing van de Zweedse fondsrechter hier te lande voor erkenning (en tenuitvoerlegging) in aanmerking komt (rov. 5). Northsea wenst erkenning van de Zweedse beslissing vanwege het volgens haar daaraan naar Zweeds recht en ook ingevolge art. 13 van het Verdrag verbonden rechtsgevolg dat de namens haar gestelde garanties dienen te worden geretourneerd (rov. 6 en 7). Uit de door partijen overgelegde legal opinions blijkt niet dat naar Zweeds recht dit rechtsgevolg aan de beslissing van de Zweedse rechter is verbonden (rov. 7.2 en 7.3). Het rechtsgevolg volgt evenmin dwingend uit art. 13 van het Verdrag, aangezien dit artikel als voorwaarde stelt dat het beperkingsfonds overeenkomstig art. 11 moet zijn gevormd, aan welke voorwaarde hier niet is voldaan nu Northsea reeds was gedagvaard voor de rechtbank Groningen toen zij zelf een arbitrageprocedure in Zweden begon en zij zich niet kan beroepen op een procedure waarin zij zelf eisende partij is (rov. 7.4 en 7.5). Mocht in weerwil van het voorgaande naar Zweeds recht aan de Zweedse beslissing wèl het door Northsea gestelde rechtsgevolg zijn verbonden, dan kan die beslissing ten aanzien van dat rechtsgevolg hier te lande niet worden erkend, omdat de beslissing ten aanzien van dat rechtsgevolg nog geen onderwerp is geweest of heeft kunnen zijn van een procedure op tegenspraak waarin Westereems de bevoegdheid van de Zweedse rechter, het recht van B&N op fondsvorming in Zweden en dat van Northsea om zich erop te beroepen, heeft kunnen betwisten. Uit de beslissing van het SVEA Gerechtshof te Stockholm volgt niet het tegendeel; die beslissing behelst geen inhoudelijke beoordeling van de tegenwerpingen en verwijst slechts naar de bodemprocedure (rov. 8). De vordering tot teruggave van de garanties is naar het oordeel van het hof, nu niet summierlijk is gebleken van de ondeugdelijkheid van de vorderingen waarvoor het beslag is gelegd en ter opheffing waarvan de garanties zijn verstrekt, derhalve terecht afgewezen (rov. 9).
3.4.1 De onderdelen I.1, I.4, II en IV lenen zich voor gezamenlijke behandeling. Zij strekken ten betoge dat in het oordeel van het hof wordt miskend dat de - hiervoor in 3.1 onder (v) vermelde - beslissing van de Zweedse fondsrechter hier te lande moet worden erkend en dat dit tot gevolg heeft dat de in art. 13 van het Verdrag bedoelde 'immuniteit' van de beslagen zich ook uitstrekt tot Nederland, zodat het beslag, dat, nadat het beperkingsfonds was gevormd, is gelegd door een persoon die een vordering tegen het fonds heeft ingediend, op grond van het eerste lid van art. 13 van het Verdrag rechtsgevolg mist. Het hof heeft derhalve, aldus de onderdelen, ten onrechte niet de in art. 13 van het Verdrag voor dit geval imperatief voorgeschreven vrijgave van de gestelde zekerheden bevolen.
3.4.2 De erkenning en tenuitvoerlegging hier te lande van de beslissing van de Zweedse fondsrechter op het beperkingsverzoek wordt, waar in het Verdrag zelf geen regeling dienaangaande is opgenomen, beheerst door het bepaalde in de EEX-Verordening (EEX-Vo).
3.4.3 De voormelde beslissing van de Zweedse rechter tot de vorming van het beperkingsfonds is een beslissing als bedoeld in art. 32 van de EEX-Vo. Daaraan doet niet af dat deze 'ex parte' is genomen (vgl. - onder de gelding van het EEX-Verdrag - HvJEG 14 oktober 2004, zaak C-39/02 (Maersk/De Haan), vindplaatsen in de conclusie van de Advocaat-Generaal onder 12).
Naar uit voormeld arrest van het Hof van Justitie tevens volgt, kan aan een zonder voorafgaande betekening aan de betrokken schuldeiser gegeven beschikking tot het vormen van een fonds voor de beperking van aansprakelijkheid, zelfs wanneer deze schuldeiser tegen die beschikking beroep heeft ingesteld ter betwisting van de bevoegdheid van de rechter die haar heeft gegeven, erkenning hier te lande niet worden geweigerd op basis van art. 34, punt 2, van de EEX-Vo, mits deze beschikking regelmatig en tijdig aan de verweerder werd betekend of medegedeeld. Dit laatste is in dit geding het geval, nu - als hiervoor weergegeven in 3.1 onder (viii) - vaststaat dat Westereems van die beslissing in beroep is gegaan bij het SVEA Gerechtshof te Stockholm, hetgeen zodanige betekening of mededeling veronderstelt. Derhalve dient de beslissing van de Zweedse fondsrechter overeenkomstig art. 33 lid 1 van de EEX-Vo in Nederland zonder vorm van proces te worden erkend, waarbij in een geval als het onderhavige uit hoofde van art. 35 lid 3 van de EEX-Vo de bevoegdheid van de Zweedse rechter niet mag worden getoetst en overigens, ingevolge art. 36 van de EEX-Vo, in geen geval wordt overgegaan tot een onderzoek van de juistheid van de in Zweden gegeven beslissing.
3.4.4 Het rechtsgevolg hier te lande van de beslissing van de Zweedse fondsrechter wordt dus bepaald door Zweeds recht. Daartoe behoort art. 13 van het Verdrag, in welke bepaling 'immuniteit' van beslagen is neergelegd. De erkenning in Nederland van die beslissing brengt mee dat deze 'immuniteit' ook hier te lande geldt. Nu de erkenning plaatsvindt zonder onderzoek naar de juistheid van de beslissing van de Zweedse fondsrechter, moet derhalve tevens ervan worden uitgegaan dat, overeenkomstig diens (impliciete) beslissing, met de hiervoor in 3.1 onder (iv) bedoelde arbitrageprocedure is voldaan aan de in art. 11 van het Verdrag gestelde voorwaarde voor fondsvorming dat een rechtsgeding aanhangig is gemaakt met betrekking tot voor beperking vatbare vorderingen.
3.4.5 Art. 13 lid 1 van het Verdrag houdt in dat het een persoon die een vordering tegen het fonds heeft ingediend niet is toegestaan enig recht met betrekking tot een zodanige vordering uit te oefenen ten aanzien van enige andere activa van een persoon door of namens wie het fonds is gevormd. Dit betekent dat beslagen, voor of na de vorming van het beperkingsfonds, gelegd door een persoon die een vordering tegen het fonds heeft ingediend, rechtsgevolg missen. Daaruit volgt dat in zodanig geval de beslagen moeten worden opgeheven, zonder dat aan de aangezochte rechter dienaangaande enige beoordelingsvrijheid toekomt. De omstandigheid dat in dit geval het beslag rechtsgevolg ontbeert en zonder meer moet worden opgeheven, betekent ook dat het niet is toegestaan zekerheden te verlangen waartegen het beslag zal (kunnen) worden opgeheven.
Uit de hiervoor in 3.1 onder (vii) en (ix) weergegeven feiten blijkt dat Westereems, nadat het beperkingsfonds was gevormd, op 13 maart 2003 beslag heeft doen leggen op de "Seawheel Rhine" en dat zij in oktober 2003 haar vordering bij het fonds heeft ingediend. Aan het feit van deze indiening doet niet af dat Westereems de vordering bij het fonds voorwaardelijk heeft ingediend en onder betwisting van onder meer de bevoegdheid van de Zweedse rechter.
Het beslag mist derhalve rechtsgevolg en opheffing daarvan en vrijgave van de ter opheffing van het beslag gestelde zekerheden is dan ook imperatief voorgeschreven.
3.4.6 Het voorgaande brengt mee dat het oordeel van het hof berust op een onjuiste opvatting omtrent de erkenning hier te lande van de beslissing van de Zweedse fondsrechter en omtrent de rechtsgevolgen die aan art. 13 van het Verdrag zijn verbonden wegens de 'immuniteit' van beslagen. Anders dan het hof heeft geoordeeld, is bij de beoordeling van de vordering tot vrijgave van de gestelde garanties geen plaats voor een onderzoek naar de (on)deugdelijkheid van de vordering waarvoor beslag is gelegd. De rechtsklachten van de onderdelen treffen dan ook doel.
3.5 Bij deze stand van zaken behoeven de overige (subsidiaire) klachten van onderdeel I en behoeft onderdeel III geen behandeling.
3.6 De Hoge Raad kan zelf de zaak afdoen. Uit het vorenstaande volgt dat de bestreden uitspraak niet in stand kan blijven. De tegen het vonnis van de voorzieningenrechter aangevoerde grieven I-III zijn gegrond. Het vonnis van de voorzieningenrechter moet worden vernietigd. In feitelijke aanleg is door Westereems het verweer gevoerd, dat de vordering tot vrijgave afstuit op de door partijen in de garantie-overeenkomsten overeengekomen specifieke voorwaarden waaronder de garanties moeten worden teruggegeven. Naar hiervoor in 3.4.5 is overwogen, mist het beslag rechtsgevolg en is het niet toegestaan ter opheffing van zodanig beslag zekerheden te verlangen. Het verweer, dat ook tot uitgangspunt neemt dat de garanties dienen ter opheffing van het beslag, gaat dus niet op. De primaire vordering tegen Westereems zal dan ook worden toegewezen in voege als hierna zal geschieden.
4. Beslissing
De Hoge Raad:
vernietigt het arrest van het gerechtshof te 's-Gravenhage van 15 maart 2005;
vernietigt het vonnis van de voorzieningenrechter van de rechtbank te Rotterdam van 24 april 2003;
veroordeelt Westereems de haar zijdens Northsea verstrekte twee garanties, van Försäkingsaktiebolaget Alandia en de Swedish Club, binnen twee werkdagen na betekening van dit arrest te retourneren, op verbeurte van een dwangsom van € 50.000,-- voor iedere dag of gedeelte van een dag dat Westereems nalatig blijft aan deze veroordeling te voldoen;
veroordeelt Westereems in de kosten van de procedure, tot op deze uitspraak aan de zijde van B&N en Northsea begroot:
- in eerste aanleg op € 991,16;
- in hoger beroep op € 2.995,20;
- in cassatie op € 457,78 aan verschotten en op € 2.600,-- voor salaris.
Dit arrest is gewezen door de vice-president D.H. Beukenhorst als voorzitter en de raadsheren O. de Savornin Lohman, A.M.J. van Buchem-Spapens, W.A.M. van Schendel en W.D.H. Asser, en in het openbaar uitgesproken door de raadsheer E.J. Numann op 29 september 2006.