Uitspraak
17 februari 2006
Eerste Kamer
Nr. C99/286HR
JMH/RM
Hoge Raad der Nederlanden
Arrest
in de zaak van:
de rechtspersoon naar Frans recht PRÉSERVATRICE FONCIÉRE T.I.A.R.D. COMPAGNIE D'ASSURANCES,
gevestigd te Puteau, Frankrijk,
EISERES tot cassatie,
advocaat: mr. R.S. Meijer,
t e g e n
DE STAAT DER NEDERLANDEN (Ministerie van Financiën),
gevestigd te 's-Gravenhage,
VERWEERDER in cassatie,
advocaat: mr. G. Snijders.
1. Het geding tot dusver
Voor het verloop van het geding tot dusver tussen eiseres tot cassatie - verder te noemen: PFA - en verweerder in cassatie - verder te noemen: de Staat - verwijst de Hoge Raad naar zijn tussenarrest van 18 mei 2001, NJ 2005, 64. Bij dat arrest heeft de Hoge Raad het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen (hierna: HvJEG) verzocht met betrekking tot de onder punt 4 van dit arrest geformuleerde vragen uitspraak te doen, iedere verdere beslissing aangehouden en het geding geschorst totdat het HvJEG naar aanleiding van dit verzoek uitspraak zal hebben gedaan.
Bij arrest van 15 mei 2003, C-266/01, Jurispr. 2003, p. I-4867, NJ 2005, 65, heeft HvJEG voor recht verklaard:
Artikel 1, eerste alinea, van het Verdrag van 27 september 1968 betreffende de rechterlijke bevoegdheid en de tenuitvoerlegging van beslissingen in burgerlijke en handelszaken, zoals gewijzigd bij het Verdrag van 9 oktober 1978 inzake de toetreding van het Koninkrijk Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en Noord-Ierland, bij het Verdrag van 25 oktober 1982 inzake de toetreding van de Helleense Republiek en bij het Verdrag van 26 mei 1989 inzake de toetreding van het Koninkrijk Spanje en de Portugese Republiek, moet aldus worden uitgelegd dat:
- onder het begrip "burgerlijke en handelszaken" in de zin van de eerste volzin van deze bepaling, een vordering valt waarbij een verdragsluitende staat van een privaatrechtelijke persoon de nakoming vordert van een privaatrechtelijke borgtochtovereenkomst die is gesloten teneinde een andere persoon in de gelegenheid te stellen, een door deze staat verlangde en omschreven zekerheid te stellen, voorzover in de rechtsbetrekking tussen schuldeiser en borg zoals deze uit de borgtochtovereenkomst volgt, door de staat geen gebruik wordt gemaakt van bevoegdheden die buiten het bestek van de op betrekkingen tussen particulieren toepasselijke regels vallen;
- het begrip "douanezaken" in de zin van de tweede volzin van deze bepaling, geen betrekking heeft op een vordering waarbij een verdragsluitende staat de nakoming vordert van een borgtochtovereenkomst ter garantie van een douaneschuld, wanneer in de uit deze overeenkomst ontstane rechtsbetrekking tussen de staat en de borg, door de staat geen gebruik wordt gemaakt van bevoegdheden die buiten het bestek van de op betrekkingen tussen particulieren toepasselijke regels vallen, ook niet indien de borg verweren kan voeren die nopen tot een onderzoek naar het bestaan en de inhoud van de douaneschuld.
De zaak is voor partijen nader toegelicht door hun advocaten.
De conclusie van de Advocaat-Generaal L. Strikwerda strekt tot vernietiging van het bestreden arrest van het gerechtshof te 's-Gravenhage en tot verwijzing van de zaak naar een ander gerechtshof ter verdere behandeling en beslissing.
De advocaat van de Staat heeft bij brief van 17 november 2005 op die conclusie gereageerd.
2. Verdere beoordeling van het middel
2.1 Bij de beoordeling van de nog niet behandelde onderdelen I, II en III.1 wordt het volgende vooropgesteld. In het hiervoor in 1 vermelde verwijzingsarrest heeft de Hoge Raad in 3.7.3 reeds vastgesteld dat de door de Staat gestelde aansprakelijkheid van PFA voortvloeit uit de tussen partijen gesloten privaatrechtelijke borgtochtovereenkomsten. Die overeenkomsten hielden, naar volgt uit de verwerping van onderdeel III.2 in 3.7.2 van het verwijzingsarrest, mede in dat PFA zich als hoofdelijk medeschuldenaar verbond de douaneschulden van de vervoerders en hun organisaties als eigen schuld te zullen betalen. Blijkens rov. 1 en 3.2 van het verwijzingsarrest is de vordering van de Staat gericht tegen PFA als borg en als hoofdelijk medeschuldenaar. De eerste door de Hoge Raad aan het HvJEG gestelde vraag strekte ertoe te vernemen of de vordering, zoals deze door de Staat is ingesteld, onder het materiële toepassingsgebied van het EEX-Verdrag kon vallen door- dat - anders dan het hof in het bestreden arrest deed - geoordeeld zou moeten worden dat de Staat hier niet handelde krachtens overheidsbevoegdheid. De tweede vraag werd gesteld in verband met de behandeling van onderdeel III.1 van het middel, dat zich keert tegen rov. 5 van het bestreden arrest, waarin het hof de door PFA opgeworpen bevoegdheidsexceptie verwierp op de zelfstandig dragende grond dat PFA zich niet alleen als borg maar tevens als hoofdelijk medeschuldenaar heeft verbonden en dat de schuld die PFA als eigen schuld zou moeten voldoen een douaneschuld betreft, waarop het EEX-Verdrag blijkens het slot van art. 1 van dat verdrag niet van toepassing is. Uit een en ander volgt dat de door de Hoge Raad gestelde vragen betrekking hadden op de door de Staat aan zijn vordering ten grondslag gelegde borgtochtovereenkomsten, waarin PFA zich niet alleen als borg, maar tevens als hoofdelijk medeschuldenaar heeft verbonden. De omstandigheid dat dit laatste in de gestelde vragen niet met zoveel woorden is herhaald, heeft ertoe geleid dat het HvJEG in de punten 24-26 het volgende heeft overwogen:
"24. Om te beginnen moet worden opgemerkt dat, gelijk de Nederlandse regering beklemtoont, PFA zich niet alleen als borg heeft verbonden, maar tevens als hoofdelijk schuldenaar die de verschuldigde rechten en heffingen als een eigen schuld moet betalen.
25. De vraag of een clausule van hoofdelijkheid de aard van een verbintenis tot borgstelling wijzigt of slechts bepaalde gevolgen daarvan, is een vraag die door het nationale recht moet worden beantwoord.
26. In elk geval moet in casu worden vastgesteld dat de verwijzende rechter die zich moet uitspreken over de aard van de betrekking tussen PFA en de Nederlandse Staat, in zijn prejudiciële vragen aan het Hof uitsluitend spreekt van een "borgtochtovereenkomst". Voor de beantwoording van deze vragen moet er daarom van worden uitgegaan dat PFA uitsluitend is gedagvaard in haar hoedanigheid van borg en niet als hoofdelijk schuldenaar."
Dit in punt 26 gekozen uitgangspunt belet de Hoge Raad niet de resterende onderdelen van het middel te beoordelen. Zoals hierna in 2.3 en 2.4 zal blijken, stellen de antwoorden van het HvJEG de Hoge Raad in staat te beslissen zonder aanvullende prejudiciële vragen te stellen.
2.2 Uit het antwoord van het HvJEG op de eerste door de Hoge Raad gestelde vraag blijkt dat de onderdelen I en II terecht zijn voorgesteld. Anders dan waarvan het hof is uitgegaan, is voor de beantwoording van de vraag of sprake is van een "burgerlijke of handelszaak" in de zin van art. 1 EEX-Verdrag niet van belang of de rechtsbetrekking van privaatrechtelijke aard - hier de borgtochtovereenkomsten - is aangegaan ter vervulling van een krachtens overheidsbevoegdheid gestelde voorwaarde, maar of de Staat in die rechtsbetrekking gebruik maakt van bevoegdheden die buiten het bestek van de op betrekkingen tussen particulieren toepasselijke regels vallen. Dat van dit laatste sprake zou zijn is door de Staat niet gesteld en dit is ook niet gebleken. De Staat heeft in zijn nadere schriftelijke toelichting onder 2.1 dan ook terecht niet langer weersproken, dat zijn vordering voorzover deze is gebaseerd op borgtocht, als een "burgerlijke of handelszaak" onder het materiële toepassingsgebied van het EEX-Verdrag valt.
2.3 Het vorenstaande geldt ook voorzover de Staat aan zijn vordering mede ten grondslag heeft gelegd dat PFA zich in het kader van de borgtochtovereenkomsten als hoofdelijk medeschuldenaar ter zake van de douaneschulden heeft verbonden. Dat hoofdelijk medeschuldenaarschap is immers kennelijk bedongen ter versterking van de jegens PFA als borg geldend te maken aanspraken en brengt geen wijziging in de privaatrechtelijke aard van die aanspraken. De omstandigheid dat PFA zich in het kader van de borgtochtovereenkomsten ook, vrijwillig, heeft verbonden de douaneschulden als eigen schuld te voldoen, leidt niet tot een andere beoordeling met inachtneming van de door het HvJEG in zijn arrest onder 31 en volgende gegeven aanwijzingen dan wanneer PFA zich in de akten van borgtocht slechts als borg en niet tevens als hoofdelijk medeschuldenaar had verbonden. Anders dan de Staat met een beroep op punt 28 van het arrest van het HvJEG betoogt, kan niet worden gezegd dat PFA door zich in het kader van de borgtocht mede ertoe te verbinden de douaneschulden als eigen schuld te voldoen, in de plaats treedt van de oorspronkelijke schuldenaar en niet langer slechts de betaling van diens schulden garandeert. Dat PFA zich ook als hoofdelijk schuldenaar verbond de douaneschulden van de vervoerders en hun organisaties als eigen schuld te voldoen, leidde niet ertoe dat PFA in een door de douanewetgeving beheerste publiekrechtelijke rechtsverhouding tot de Staat kwam te staan, of dat in de door de borgtochtovereenkomsten beheerste rechtsbetrekking tussen PFA en de Staat sprake is van gebruikmaking door de Staat van bevoegdheden die buiten het bestek van de op betrekkingen tussen particulieren toepasselijke rechtsregels vallen.
2.4 Uit hetgeen het HvJEG naar aanleiding van de tweede door de Hoge Raad gestelde vraag heeft overwogen en het op die vraag gegeven antwoord blijkt in samenhang met het hiervoor overwogene dat ook onderdeel III.1 terecht is voorgesteld. Anders dan waarvan het hof is uitgegaan, kan in de omstandigheid dat PFA zich mede als hoofdelijk schuldenaar heeft verbonden tot betaling als eigen schuld van de douaneschulden van de vervoerders en hun organisaties niet een zelfstandige grond worden gevonden voor het oordeel dat de vordering van de Staat, voorzover daarop gebaseerd, buiten het materiële toepassingsgebied van het EEX-Verdrag valt. Zoals het HvJEG in de punten 38 en 39 van zijn arrest heeft overwogen, beklemtoont de tweede volzin van art. 1, eerste alinea, EEX-Verdrag slechts dat "douanezaken" niet onder het begrip "burgerlijke en handelszaken" vallen en houdt deze geen beperking of wijziging van de draagwijdte van dit begrip in, waaruit volgt dat het criterium aan de hand waarvan de grenzen van het begrip "douanezaken" worden bepaald, hetzelfde moet zijn als dat voor het begrip "burgerlijke en handelszaken". Uit het antwoord dat het HvJEG vervolgens op de tweede vraag heeft gegeven, volgt dat de omstandigheid dat PFA in haar rechtsbetrekking tot de Staat uit hoofde van de borgtochtovereenkomsten ook verweren kan voeren die nopen tot een onderzoek naar het bestaan en de inhoud van de douaneschulden waarop de overeenkomsten betrekking hebben, niet tot gevolg heeft dat het geding als "douanezaak" in voormelde zin moet worden aangemerkt en derhalve buiten het door art. 1 gedefinieerde materiële toepassingsgebied van het EEX-Verdrag valt. Dit een en ander bevestigt dat de zaak niet aan het materiële toepassingsgebied van het EEX-Verdrag is onttrokken door de omstandigheid dat PFA zich mede als hoofdelijk schuldenaar heeft verbonden, evenwel zonder dat zij daardoor in een door de douanewetgeving beheerste publiekrechtelijke rechtsverhouding tot de Staat kwam te staan.
2.5 Het voorgaande leidt tot de slotsom dat het bestreden arrest niet in stand kan blijven. Na verwijzing zal, uitgaande van de toepasselijkheid van het EEX-Verdrag, alsnog moeten worden onderzocht of, zoals de Staat in de feitelijke instanties heeft aangevoerd, de Nederlandse rechter aan dat verdrag de bevoegdheid tot kennisneming van het geschil kan ontlenen.
3. Beslissing
De Hoge Raad:
vernietigt het arrest van het gerechtshof te 's-Gravenhage van 20 mei 1999;
verwijst het geding naar het gerechtshof te Amsterdam ter verdere behandeling en beslissing;
veroordeelt de Staat in de kosten van het geding in cassatie, daaronder begrepen de kosten verband houdende met de behandeling van de zaak bij het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen, tot op deze uitspraak aan de zijde van PFA begroot op € 400,82 aan verschotten en € 2.950,-- voor salaris.
Dit arrest is gewezen door de vice-president D.H. Beukenhorst als voorzitter en de raadsheren J.C. van Oven, W.A.M. van Schendel, F.B. Bakels en W.D.H. Asser, en in het openbaar uitgesproken door de raadsheer E.J. Numann op 17 februari 2006.